- Ահա կաթողիկոսի դիմանկարը։
- Եւ Նիկոլայ երկրորդի հրովարտակը անոր ոտքերուն տակ... Շատ տպաւորիչ է։
-Հայոց պատմութեան ամենաճգնաժամային թուականներից էր 1903-ի Յունիսի 12-ը, երբ ցարական կառավարութիւնը փորձեց բռնագրաւել, պետականացնել հայկական եկեղեցու եւ հոգեւորականութեան պատկանող անշարժ գոյքերը, հայկական թեմական ազգային դպրոցները։
- Եւ նկարիչը, պատմական ճշգրտութեամբ փոխանցած է այդ պահը, երբ մեծագոյն հայրենասէրը ստացեր է ռուս ցար Նիկոլայ Բ.-ի տխրահռչակ հրովարտակը։
- Ծերունազարդ Վեհափառը, որ ծանօթ է եղել հրովարտակի ներածութեանը, չի բացել այն ու արհամարհական գցել իր ոտքերի առաջ։ Գիտէք ռուս գրող Գորկին ինչպէ՞ս է բնորոշել այդ օրէնքը. «Ինքնակալական կառավարութեան կողմից Հայաստանի եկեղեցական ունեցուածքի թալանի ամենախայտառակ ակտ»։
- Արուեստագէտը, մինչ, եղած է իր ժողովուրդի յոյզերուն, ընդվզումին թարգմանը. նկարին մէջ Խրիմեան Հայրիկը աննկուն է, ունի յաղթական առաջնորդի մը արտայայտութիւնը։
- Նկարում ես տեսնում եմ «հայ»ը, յանձն իր սիրելի կաթողիկոսին, որ ծառացել է իր իրաւունքը եւ սրբութիւնները ոտնակոխել փորձողին դիմաց։ Բայց նկարը ռազմաշունչ չէ, ընդհակառակը, դիտում եմ խաղաղասէր հոգեւորականի լուռ եւ յամառ պահանջատիրութիւնը։
Հայաստանի Ազգային Պատկերասըրահի մէջ երիտասարդ արուեստաբանուհի Ելիզավետային հետ կը վայելենք հայ ազգային պատմանկարչութեան հիմնադիր Վարդգէս Սուրէնեանցի «Խրիմեան Հայրիկ» դիմանկարը, իւղանկար մը, որ ստեղծուած է 1906 թուականին, 246x160 սմ. կտաւի վրայ։ Նկարին առջեւ կը մնանք անխօս. ու այդ պահուն կը սկսի հոսիլ «հրովարտակ»ի համառօտ պատմութիւնը։
- Հրովարտակը արքունի հրամանագիր է, պաշտօնական գրաւոր դիմում, ողջոյն, յայտարարութիւն, կարգադրութիւն, հասարակական, քաղաքական կամ միջազգային կարեւոր փաստաթուղթ, իշխանի գրաւոր դիմումը ժողովուրդին՝ կարեւոր նշանակութիւն ունեցող իրադարձութեան կամ դէպքի առիթով։
- Դժբախտաբար, նաեւ ենթարկման կոչ, հրաման կամ գաղութատիրական կարգադրութիւն։ Ըստ երեւոյթին, մենք հայերս հրովարտակների հետ հաշտ չենք եղել, անհանգիստ յարաբերութիւն ենք ունեցել։
- Իրաւունք ունիս. ամէն նամակ աւետիս չէ, սկսելով՝ Յազկերտի կրօնափոխութեան հրովարտակը, որ Պարսկաստանէն եկած էր, ինչպէս նոյնինքն «հրովարտակ» բառը։ Բունը fravartak է, պահլաւերէն բառ մը, որ կը նշանակէ «նամակ, գրութիւն»։ Արմատն է vart, «ոլորել, գլորել»։ Փոխառութեամբ անցած է արամերէն եւ վրացերէն «րոարտակի»։ Իրանեան լեզուներու հիւսիս-արեւելեան մէկ ճիւղի, սոգդերէնի մէջ, frawart կը նշանակէ «գլան, գիրքի հատոր»։ Առաւելաբար, «հրովարտակ» եւ յունական «կոնդակ» բառերը նոյն իմաստ են, քանզի կոնդակը նոյնպէս «գալարուած մագաղաթ» է։ Եկած է «կոնդաքս» բառէն՝ ձող, գաւազան։ Հնագոյն հրովարտակները, հաւատարիմ իրենց արմատներուն, եղած են գալարեալ մագաղաթներ, կլոր ձողի վրայ ոլորուած թուղթեր։
- Հայը յաջողել է օտար բռնակալների հրովարտակներին ցոյց տալ այնպիսի հակազդեցութիւն, որ հակառակորդը հարկադրուել է ետքայլ անել. պարսկական արքունիքի 449 թուականի հրովարտակին հայ իշխանները չեն ենթարկուում, ապստամբում են Վարդան Մամիկոնեանի գլխաւորութեամբ։ Պարսիկների թագաւորը զօրք է ուղարկում Հայաստան, Մուշկան Նիսալաւուրտի գլխաւորութեամբ։ Ապա, ծանօթ պատմութիւն է, Աւարայրի ճակատամարտը...
- Ցարական իշխանութեան համար նոյնպէս անկանխատեսելի էր Հայրիկին հակազդեցութիւնը. Անդրկովկասի հայերը, մէկ մարդու նման, ոտքի ելան ու պաշտպանեցին ազգային արժանապատուութիւնը։ Վերջապէս նահանջեց բռնատիրութիւնը։ Ցարը ստորագրեց նոր հրովարտակ, աւետաբեր նամակ մը այս անգամ, Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ գոյքը իր հարազատ տիրոջ վերադարձնելու եւ հայկական դպրոցները վերաբանալու մասին։
Հրաժեշտ կու տանք նկարին։ Ելիզավետան կը հարցնէ.
- Այնպէս լինի, որ օտար բառեր գան Հայաստան, հարստացնեն մեր լեզուն, բայց ո՛չ ստրկացնող «հրովարտակներ», ենթարկման կոչեր, եւ այլ կարգադրութիւններ։ Ինչպէ՞ս կարելի է։
- Սուրէնեանցը դար մը առաջ նկարեր է այդ հարցումին պատասխանը. բաւ է մէկ բարեպաշտ, հայրենասէր առաջնորդ ու անոր հետեւող միահամուռ ժողովուրդ։