Հայերէնը օտար լեզու չէ որ յետոյ սորվինք

ՄԱԿ-ի կրթութեան, գիտութեան եւ մշակոյթի կազմակերպութիւնը ՈՒՆԵՍՔՕ 2008 տարեթիւը հռչակած էր «Լեզուներու Միջազգային Տարի»։ Նոյն թիւի 18 Փետրուարին հրատարակեց վտանգուած լեզուներու քարտէս մը։ Կը պարզուէր թէ ցարդ խօսուած 6 հազար 700 լեզուներէն 2 հազար 400-ը կորսուելու վտանգի հետ դէմ յանդիման են։ Այդ լեզուներէն 18 հատը կը խօսուէր Թուրքիոյ տարածքին վրայ, որոնցմէ մէկն էր նաեւ Արեւմտահայերէնը։ Արեւմտահայերէն խօսողներու նուազումը թրքահայութեան գլխաւոր մտահոգութիւններէն մէկն է։ Սակայն վերջերս յատկապէս հայ երիտասարդներու մօտ մայրենի լեզուի նկատմամբ հետաքրքրութեան աճը նոր յոյսեր կը թելադրէ։ 21 Փետրուար Մայրենի Լեզուի Համաշխարհային Օրուան առթիւ Արեւմտահայերէնի թրքահայոց համար նշանակած կարեւորութեան շուրջ զրուցեցինք «Ժամանակ» թերթի խմբագիր եւ Մխիթարեան Վարժարանի հայերէնի ուսուցիչ, լեզուաբան, Սեւան Տէյիրմէնճեանի հետ։

ՎԱՐԴԱՆ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

estukyan@gmail.com

Վարդան Էսդուգեան- Արեւմտահայերէնի վտանգուած լեզուներու ցան­կին մէջ յայտնուելէն ետք այս տեղ եւ սփիւռքի տա­րած­քին ի՞նչ աշ­խա­տու­թիւններ կը տա­րուին։

Սե­ւան Տէ­յիր­մէնճեան- Սփիւռքի մէջ աչ­քա­ռու է Գա­լուստ Կիւլպէն­կեան Հիմ­նարկի ջան­քե­րը։ Բազ­մա­թիւ ժո­ղով­ներ գու­մա­րուե­ցան, որոնցմէ վեր­ջին եր­կուքին ես ալ մաս­նակցե­ցայ։ Կը տես­նենք, որ հա­յերը բո­լոր եր­կիրնե­րու մէջ նման հար­ցեր եւ մտա­հոգու­թիւններ կը բաժ­նեն։ Ու­րեմն ոչ ոք առան­ձին է եւ այս աշ­խա­տու­թիւննե­րը հա­մագոր­ծակցու­թեան ոգի կը ստեղ­ծեն։ Նման աշ­խա­տու­թիւննե­րը պէտք է Իս­թանպու­լի մէջ ալ կա­տարուին։ Խնդի­րը միայն դպրոց­նե­րով սահ­մա­նուած չէ, հա­սարա­կու­թեան տար­բեր շեր­տերն ալ նման հո­գեր կը բաժ­նեն։

Վ.Է.- Իրա՞ւ է որ Արեւմտա­հայե­րէնը իս­կա­պէս վտան­գուած է։

Ս.Տ.- Վեր­ջերս զա­նազան աշ­խա­տու­թիւններ, ժո­ղով­ներ եւ շար­ժումներ եղաւ, որոնց առանցքը արեւմտա­հայե­րէնն էր։ Այս աշ­խուժու­թիւնը փաս­տա­ցի ապա­ցոյց մըն է նիւ­թի շուրջ գո­յացած մտա­հոգու­թեան։ Այդ մտա­հոգու­թիւնն ալ կ՚ապա­ցու­ցէ վտան­գի առ­կա­յու­թիւնը։ Կ՚ըն­դունինք որ ՈՒ­ՆԵՍՔՕ-ի հաս­տա­տու­մն ալ գի­տական տուեալ մըն է։

Վ.Է.- Թուրքիայէն դի­տելով ի՞նչ է այս վտան­գին ծա­ւալը։

Ս.Տ.- Թրքա­հայոց հա­մար հա­յերէ­նի առօ­րեայ կեան­քին մէջ գոր­ծա­ծու­թիւնը հար­ցա­կան է։ Դպրոց­նե­րէ ներս ան­գամ աշա­կերտնե­րը միայն դա­սապա­հերուն հա­յերէն կը խօ­սին եւ դպրո­ցէ դուրս կ՚իշ­խէ տե­ղական լե­զուն։ Նշեմ որ հա­յերէ­նը սո­վորե­լիք լե­զու մը նկա­տե­լով ար­­դէն դուրս հա­­նած կ՚ըլ­­լանք ան­­մի­­­ջական եւ գոր­­ծա­­­ծուող լե­­զու մը ըլ­­լա­­­լէ։ Երա­­խան կ՚անդրա­­դառ­­նայ թէ հա­­յերէ­­նը սո­­վորե­­լիք լե­­զու մըն է, բայց այդ ու­­սումը կեան­­քին մէջ բնաւ շահեկան չէ։ Այս ըն­­կա­­­լու­­մին մէջ մենք ալ բա­­ժին ու­­նինք։ Հե­­տեւեալ կեր­­պով ալ կրնանք խոր­­հիլ, բո­­լոր թրքա­­խօս­­նե­­­րը տե­­ղեա՞կ են Սա­­պահատ­­տին Ալիի գրա­­կանու­­թեան։ Մար­­դը 500 կամ 1000 բա­­ռերով կը տի­­րապե­­տէ լե­­զուին։ Մենք աւե­­լին կը սպա­­սենք՝ կը սպա­­սենք որ հա­­յերէն խօ­­սողը ըն­­թերցէ նաեւ Գրի­­գոր Զոհ­­րա­­­պի գրա­­կանու­­թիւնը։ Ո՛չ, երա­­խան պէտք է հա­­յերէ­­նը խինդ ու խա­­ղով, ապ­­րե­­­լով խօ­­սի։

Վ.Է.-Թրքա­­հայոց հա­­մար հա­­յերէ­­նը ե՞րբ ոչ գոր­­ծա­­­ծելի այլ սո­­վորե­­լի լե­­զուի մը վերածուեցաւ։

Ս.Տ.- Այս խնդի­­րը առնչուած է նաեւ թրքե­­րէնի զար­­գա­­­ցու­­մով։ Մին­­չեւ որոշ ժա­­մանակ մրցակ­­ցե­­­լու կա­­րողու­­թիւն ու­­նէինք, բայց երբ Թուրքիոյ մէջ մշա­­կոյ­­թի մա­­կար­­դա­­­կը մեր մրցակ­­ցութեան կա­­րողու­­թենէն վեր մնաց, մենք ալ հե­­տեւա­­բար նա­­հան­­ջե­­­ցինք։ Շատ ցա­­ւալի է «հա­­յերէ­­նը ին­­չի՞ կը ծա­­ռայէ» հար­­ցումը լսել։ Մենք հա­­յերէ­­նը ազ­­գա­­­յին ինքնութեան փո­­խանցման հա­­մար մի­­ջոց մը ըլ­­լա­­­լով կը տես­­նենք։ Միւս կող­­մէ Թուրքիոյ մէջ հա­­յերէն սոր­­վե­­­լու մար­­մաջ ու­­նե­­­ցող զան­­գուած մըն ալ կայ։ Հա­­յերէ­­նը Թուրքիոյ պատ­­մութիւ­­նը ըն­­կա­­­կելու հա­­մար շատ կա­­րեւոր լե­­զու մըն է։ Մենք ի ծնէ հա­­յախօս ըլ­­լա­­­լով բախ­­տա­­­ւորու­­թիւն մը կ՚ապ­­րինք։ Հա­­յերէ­­նի իմա­­ցու­­թիւնը գրա­­կանու­­թեան կամ պատ­­մա­­­բանու­­թեան նման գի­­տելիք­­նե­­­րու հա­­մար անգլե­­րէնի իմա­­ցու­­թե­­­նէ շատ աւե­­լի կա­­րեւոր յատ­­կութիւն մըն է։

Վ.Է.- Ինչպէ՞ս կը գնա­­հատէք Պոլ­­սա­­­հայոց հա­­յերէ­­նի կա­­րեւո­­րու­­թեան մա­­սին գի­­տակ­­ցութիւ­­նը։

Ս.Տ.- Ան­­պէտք հա­­մարող շա­­տեր կան, ինչ կրնամ ըսել, իրենց սխալն է։ Շատ ան­­գամ ծնող­­ներ իրենց զա­­ւակ­­նե­­­րը հա­­մալ­­սա­­­րան կը մղեն յատ­­կա­­­պէս ալ բժշկա­­կան գի­­տու­­թիւննե­­րու եւ ճար­­տա­­­րագի­­տու­­թեան ուսման ցան­­կութեամբ։ Այն որ շատ է անար­­ժէք է։ Ան­­թիւ, ան­­հա­­­մար բժիշկներ, ճար­­տա­­­րագէտ­­ներ կամ տնտե­­սագէտ­­ներ ու­­նինք։ Իսկ այն որ քիչ է ար­­ժէ­­­քաւոր է։ Մենք ար­­դէն տէր ենք այդ քիչ գտնուածին։ Երի­­տասարդներ թող շրջա­­հայեաց ըլ­­լան եւ տես­­նեն թէ հա­­յերէն գիտ­­նա­­­լով ին­­չեր ընել կա­­րելի է։ Ան­­շուշտ դպրոց­­ներն ալ այս մա­­սին պէտք է գի­­տակ­­ցութիւն գո­­յաց­­նեն։

Վ.Է.- Իսկ ի՞նչ է նա­­խակրթա­­րանի ուսման հա­­յերէ­­նի իմա­­ցու­­թեան հա­­մար կա­­րեւո­­րու­­թիւնը։

Ս.Տ.- Ես ծնո­­ղքիս հետ միշտ հա­­յերէն խօ­­սեցայ։ Բա­­նակի ծա­­ռայու­­թեան ժա­­մանակ դժուարա­­ցայ, քա­­նի որ պար­­տա­­­ւոր էի թրքե­­րէն խօ­­սելու։ Կը նա­­խընտրէի չխօ­­սիլ։ Նման վար­­ժութիւ­­ն մը պէտք է հաստատել ըն­­կե­­­րային մի­­ջավայ­­րին մէջ, որուն հա­­մար կը կարեւորեմ նա­­խակրթա­­րանի, միջ­­նա­­­կար­­գի եւ երկրոր­­դա­­­կան վար­­ժա­­­րանի ու­­սումը։ Մեր խնդի­­րը ման­­կա­­­պար­­տէ­­­զէ, նա­­խակրթա­­րանէ աւե­­լի երկրոր­­դա­­­կան վար­­ժա­­­րանի մէջ կը շեշ­­տուի։ Տղան այդ դա­­սարան­­նե­­­րուն է որ կը հրա­­ժարի հա­­յախօ­­սու­­թե­­­նէ։ Այդ հանգրուանին յան­­կարծ հա­­յերէ­­նը կը սկսկի ան­­բա­­­ւարար թուիլ։ Ան­­շուշտ որ սխալ հա­­մոզում մըն է, որուն ետին կայ հա­­յերէ­­նը դպրո­­ցին մէջ սոր­­ված ըլ­­լա­­­լու իրո­­ղու­­թիւնը։ Մինչդեռ հա­­յերէ­­նը միայն դպրո­­ցի լե­­զուն չէ, այլ փո­­ղոցի լե­­զուն, սի­­րոյ լե­­զուն։ Աշա­­կերտներ այս իրո­­ղու­­թեան հա­­մապա­­տաս­­խան փոր­­ձը չու­­նե­­­նալով ակա­­մայ կը հե­­ռանան հա­­յերէ­­նէն։

Վ.Է.- Այս իրա­­վիճա­­կը ինչպէ՞ս կը բա­­րելա­­ւուի։

Ս.Տ.- Պէտք է խու­­սա­­­փիլ խրա­­տելէ եւ նա­­խընտրել խրա­­խու­­սե­­­լու ճամ­­բան։ Քա­­ջալե­­րելու ենք երի­­տասարդնե­­րը հա­­յախօ­­սու­­թեան եւ հա­­յերէն գրե­­լու համար։ Շատ ան­­գամ անոնք կրնան ինքնավստա­­հու­­թեան պա­­կաս ու­­նե­­­նալ։ Մենք յօ­­ժարե­­լու ենք սխալ­­նե­­­րը մի առ մի սրբագ­­րե­­­լու, բաւ է որ անոնք գրեն։

Սփիւռքի հա­­մար նշա­­նակա­­նու­­թիւնը տար­­բեր կրնայ ըլ­­լալ, բայց Թուրքիոյ հա­­մար հա­­յերէ­­նը դի­­մադ­­րութեան մի­­ջոց մըն է նաեւ։ Երբ շրջա­­պատուած ես ազ­­գայնա­­կան ճնշու­­մի մը մէջ, հա­­յախօ­­սու­­թիւնը, հա­­յավա­­րի ապ­­րումը ինքնին դի­­մադ­­րութիւն են։ «Կէ­­զի» զբօ­­սայ­­գիի դէպ­­քե­­­րուն կամ «Քամփ Ար­­մէն»ի դի­­մադ­­րութեան օրե­­րուն երի­­տասարդնե­­րը հա­­յերէն վեր­­տա­­­ռու­­թիւններ պատ­­րաստե­­ցին։ Քուրթու­­լուշի փո­­ղոց­­նե­­­րը շրջե­­լով կը հան­­դի­­­պիք հա­­յերէ­­նով պա­­տի գրու­­թիւննե­­րու։ Այս օրի­­նակ­­նե­­­րը կ՚ապա­­ցու­­ցեն, որ Թուրքիոյ մէջ հա­­յերէ­­նի նկատ­­մամբ գի­­տակ­­ցութիւն մը, կեն­­սունա­­կու­­թիւն մը կայ։ Շուրջ բո­­լորս հա­­յերէն խօ­­սելու ջա­­նացող երի­­տասարդներ կը տես­­նեմ։ Այս երե­­ւոյ­­թը կը յու­­սադրէ զիս։ Պէտք չէ մոռ­­նալ նաեւ, որ մենք ան­­ցեալը քիչ մը չա­­փազանց կ՚ար­­ժե­­­ւորենք։ Կ՚ան­­տե­­­սենք թէ ան­­ցեալին ալ կարգ մը քա­­ղաք­­նե­­­րու հայ բնա­­կիչ­­ներ նա­­խընտրած են թրքա­­խօս ըլ­­լալ։ Միւս կող­­մէ հա­­յերէ­­նի վե­­րատի­­րապե­­տելով շատ հա­­րուստ մշա­­կոյ­­թի թա­­փան­­ցած պի­­տի ըլ­­լանք։ Միայն այս գոր­­ծօ­­­նը ան­­գամ բա­­ւարար է, որ հա­­յերէն սոր­­վինք եւ գոր­­ծա­­­ծենք։

Վ.Է.- Ինչպէ՞ս պէտք է խրախուսել թուրքիացի հայերը, որպէսզի հայերէնով արտադրեն։

Ս.Տ.- Ար­­տադրու­­թիւնը երկրորդ հանգրուանն է։ Նախ հա­­յը պէտք է հա­­յերէ­­նով ապ­­րի։ Պատ­­մութեան մէջ կը տես­­նենք բազ­­մա­­­թիւ գրող­­ներ, որոնք գրա­­կանու­­թիւն մուտք գոր­­ծած են տե­­ղական լե­­զուով։ Օրի­­նակի համար Ռո­­պէր Հատ­­տէ­­­ճեան նախ թրքե­­րէն ապա հա­­յերէն գրած է։ Շատ կա­­րեւոր վի­­պագիր մը ըլ­­լա­­­լով ծա­­նօթ Կոս­­տան Զա­­րեան իր գոր­­ծե­­­րը նախ իտա­­լերէն եւ ֆրան­­սե­­­րէնով գրած, ապա գրի­­չը ուղղած է դէ­­պի հա­­յերէն։ Կարգ մը Թուրքիացի հայ հե­­ղինակ­­նե­­­րու լե­­զուն շատ պարզ է։ Զա­­ւէն Պի­­պէռեան, Կար­­պիս Ճան­­ճի­­­կեան կամ Զահ­­րա­­­տի նման շատ կա­­րեւոր գրող­­ներ, հա­­յերէ­­նը խիստ մատ­­չե­­­լի գոր­­ծա­­­ծած են։ Երի­­տասարդներ այս օրի­­նակ­­նե­­­րուն հե­­տեւե­­լով կրնան ար­­տադրու­թիւն ալ փորձել։