Կրակը Ամիտա ինկաւ

Լուսահոգի մօրս խօսքն էր. «տուներնին կրակ ինկաւ»։ Այս օրերուն կրակը Տիյարպէքիր ինկած է։ Պատմական Ամիտա քաղաքը հրոճարակ դարձած է, որուն աւերը հասած է նաեւ Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի։ Այն Սուրբ Կիրակոսը, որ վերանորոգուելէ ետք բոյնը դարձած էր ձուլման վտանգին ենթարկուած բազմաթիւ հայերու։ Ներկայ դաժան պատկերը տեսնելով կը փորձենք յետադարձ ակնարկ մը սեւեռել այս պատմական քաղաքի անցեալին։

ԶԱՔԱՐԻԱ ՄԻԼՏԱՆՕՂԼՈՒ

zakaryamil@gmail.com

Տիյարպէքիր իբրեւ վիլայէթ ունէր 148 հայկական եկեղեցի եւ 10 վան­քեր։ Այս եկե­ղեցի­ներէն 11-ը կը գտնուէին վի­լայէ­թի կեդ­րոն հան­դի­սացող այ­սօ­րուայ քա­ղաքին մէջ։ Ժա­մանա­կի ըն­թացքին հա­յապատ­կան եկե­ղեցի­ներուն մէկ մա­սը մզկի­թի, մէկ մասն ալ զօ­րանո­ցի վե­րածուեցան։ Անոնց մէջ ամե­նէն նշա­նաւո­րը Սուրբ Թո­րոս Եկե­ղեցին է, որ 1518-ին մզկի­թի վե­րածուելով կո­չուե­ցաւ «Քուրշունլու Ճա­մի»։ Եկե­ղեց­ւոյ այս բռնագը­րա­ւու­մէն ետք անոր գե­րեզ­մա­նատան վրայ կա­ռու­ցուեցաւ Սուրբ Կի­րակոս Եկե­ղեցին իբ­րեւ առաջ­նորդա­րան։ 1881-ին հրդե­հով վնասուած եկե­ղեցին եր­կու տա­րի անց վե­րակա­ռու­ցուեցաւ հայ բա­րերար­նե­րու ջան­քե­րով։ 1913-ին եկե­ղեց­ւոյ զան­գա­կատու­նը փլաւ կայ­ծա­կի մը հե­տեւան­քով։ Սա­կայն Ամի­տայի հա­յու­թիւնը աւե­լի փա­ռաւոր նոր զան­գա­կատուն մը կա­ռու­ցեց, բայց չկրցաւ վա­յելել անոր պատ­ճա­ռած հպար­տութիւ­նը։ Պե­տու­թիւնը թնդա­նօթաձ­գութեամբ փլեց նո­րակա­ռոյց զան­գա­կատու­նը, պար­զա­պէս կող­քի մզկի­թի աշ­տա­րակէն աւե­լի բարձր ըլ­լա­լու պատ­ճա­ռաբա­նու­թիւնով։ Ա. Աշ­խարհա­մար­տի տա­րինե­րուն զօ­րամաս, աւե­լի ետք ալ Սիւ­մէրպան­քի շտե­մարան ըլ­լա­լով գոր­ծածուած եկե­ղեցին 1960-ին վե­րադար­ձուեցաւ քա­ղաքի հայ հա­մայնքին։ Սա­կայն 1980-ական տա­րեթի­ւերուն Տի­յար­պէ­քիրի հա­յու­թիւնը կեան­քի անվտան­գութեան հո­գերով զան­գուածա­յին կեր­պով գաղ­թեց Պո­լիս, եւ եկե­ղեցին քա­նի մը տա­րուայ ըն­թացքին անխնա­մութեան հե­տեւան­քով խո­նար­հե­ցաւ։ Պո­լիս եւ սփիւռք գաղ­թած նախ­կին տիգ­րա­նակերտցի­ներու ջան­քե­րով եկե­ղեցին ան­գամ մը եւս վե­րակա­ռու­ցուեցաւ եւ 2011-ին ան­գամ մը եւս բա­ցաւ իր դռնե­րը հայ ժո­ղովուրդին դի­մաց։ Այս գոր­ծընթա­ցին մէջ անու­րա­նալի ներդրում ու­նե­ցան Տի­յար­պէ­քիրի քա­ղաքա­պետ Օս­ման Պայ­տէ­միր եւ Սուրբ Կի­րակո­սի գտնուած «Սուր» թա­ղամա­սի քա­ղաքա­պետ Ապ­տուլլահ Տէ­միր­պաշ։ Եկե­ղեցիի այս վեր­ջին նո­րոգու­թե­նէն ետք ձե­ւակա­նօրէն իս­լա­մացած բայց գի­տակ­ցութեան մէջ իրենց հայ ինքնու­թիւնը պա­հած բազ­մա­թիւ կրօ­նափոխ հա­յեր տի­րացան իրա­րու հետ հան­դի­պման վայ­րի մը։ Եկե­ղեց­ւոյ պա­տաս­խա­նատու­նե­րու վկա­յու­թեամբ շաբ­թու հա­սարակ օրե­րուն եկե­ղեցի այ­ցե­լող­նե­րուն թի­ւը կը հաս­նէր 200-ի, իսկ շա­բաթա­վեր­ջին այդ թի­ւը կը կրկնա­պատ­կուէր։ Այժմ Սուրբ Կի­րակոս կը գտնուի պա­տերազ­մի գօ­տիի մէջ եւ հա­զիւ թա­ղէն ներս մուտքի ար­տօ­նու­թիւնով յայտնի պի­տի դառ­նայ թէ ան որ­քան վնա­սուած է վեր­ջին բա­խումնե­րու ըն­թացքին։

Հայ իրո­ղու­թեան մէջ եկե­ղեցին եւ դպրո­ցը ան­բա­ժան են իրար­մէ։ Հե­տեւա­բար Սուրբ Կի­րակո­սի հա­մալի­րին մէջ կը գոր­ծէր դպրոց՝ որ 1903-ին ու­նէր 480 մանչ եւ 274 աղ­ջիկ ու­սա­նող­ներ ու 20 ու­սուցիչ­ներ։ Մօ­տակայ Սուրբ Սար­գիս եկե­ղեցին եւս ու­նէր իր դպրո­ցը, ուր 80 մանչ եւ 50 աղ­ջիկ ու­սա­նող­ներ կը դաս­տիարա­կուէին 5 ու­սուցիչ­նե­րու կող­մէ։

Բա­ցի այդ կը գոր­ծէին նաեւ հայ աւե­տարա­նական եւ հայ կա­թողի­կէ եկե­ղեցի­ները եւ անոնց դպրոց­նե­րը։

Տի­յար­պէ­քիրի եկե­ղեցի­ները հե­տեւեալ­ներն էին՝ Ս. Կի­րակոս, Ս. Սար­գիս, Ս. Աս­տուածա­ծին, Ս. Դա­նիէլ, Չիր­նի­քի Ս. Աս­տուածա­ծին, Ս. Սի­մոն, Գա­րա Քի­լիսէ, Ս. Քրիս­տա­փոր, Ս. Յա­կոբ, Ս. Թուխ Մա­նուկ եւ Ս. Եղիա։ Այս եկե­ղեցի­ներէն կա­րեւոր մէկ մա­սը պե­տական հաս­տա­տու­թիւննե­րու կող­մէ տար­բեր նպա­տակ­նե­րով օգ­տա­գոր­ծուած են։ Օրի­նակի հա­մար քա­ղաքի կա­րեւոր ուսման կեդ­րոննե­րէն «Սիւ­լէյման Նա­զիֆ Նա­խակրթա­րան»ի շէն­քը անոնցմէ մէկն է։

Քա­ղաքի ուսման ար­շա­ւին կը զօ­րակ­ցէին բազ­մա­թիւ հա­սարա­կական կազ­մա­կեր­պութիւններ։ 1847-ին Իս­թանպու­լի մէջ հիմ­նուած «Անձնուէր Հա­յու­հեաց Ըն­կե­րու­թիւն»ը մաս­նա­ճիւղ մըն ալ ու­նէր Տի­յար­պէ­քիրի մէջ, ուր յատ­կա­պէս կի­րակ­նօ­րեայ դա­սըն­թացքնե­րով գրա­ճանաչ կը դարձնէր իգա­կան սե­ռը։ Կար նաեւ ար­հեստա­ւոր­նե­րուն գրա­ճանաչ­ման ու­սում ջամ­բող «Հայ­րե­նասի­րաց» եւ «Մես­րո­պեան» միու­թիւննե­րը։ Տի­յար­պէ­քիրի մէջ հրա­տարա­կուե­ցաւ նաեւ հա­յատառ թրքե­րէն, հա­յերէն, օս­մա­ներէն եւ արա­բերէն լե­զու­նե­րով պաշ­տօ­նաթերթ մը։ Պաշ­տօ­նական շրջա­բերա­կան­նե­րուն, օրէնքնե­րուն եւ առեւտրա­կան ծա­նու­ցումնե­րուն հրա­տարա­կուած այս թեր­թի տպա­քանակն էր թրքե­րէնով 1.000 իսկ հա­յերէ­նով 500 օրի­նակ։

Ամի­տայի պա­րիսպնե­րը

Ամի­տա ծա­նօթ է նաեւ քա­ղաքը շրջա­պատող պարսպա­պատով։ Պա­րիսպնե­րու շի­նու­թիւնը սկսած է հա­յոց Տիգ­րան Ար­շա­կու­նի թա­գաւո­րի օրե­րէն։ Ապա ան եր­կա­րած է Բիւ­զանդա­կան եւ Օս­մա­նեան տի­րապե­տու­թեան շրջան­նե­րուն։ ՈՒ­ՆԵՍՔՕ-ի կող­մէ վեր­ջերս իբ­րեւ «Հա­մաշ­խարհա­յին Մշա­կու­թա­յին Ժա­ռանգ» ցան­կագրուած այդ պա­րիս­պը, Չի­նական պարսպա­պատէն ետք աշ­խարհի երկրորդ օրի­նակը կը հա­մարուի։ 1930-ական տա­րեթի­ւերուն պա­րիսպնե­րը քա­ղաքի ան­տա­նելի տօ­թին գլխա­ւոր մե­ղաւո­րը հա­մարուեցաւ եւ տեղ տեղ ու­ժա­նակ գոր­ծա­ծելով փլցուեցաւ պա­րիս­պի որոշ շեր­տե­րը։ Բա­րեբախ­տա­բար այդ շրջա­նին Տի­յար­պէ­քիր գտնուող հնա­գէտ Փրոֆ. Ալ­պէրթ Լուի Կապ­րիէլ ահա­զանգ հնչեց­նե­լով կան­խեց այդ փլու­զումը։ Պա­րիսպնե­րը իբ­րեւ զնդան գոր­ծա­ծուած են, ուր եր­կար բան­տարկու­թիւննե­րու դա­տապար­տուեցան յատ­կա­պէս ալ ազա­տատենչ պուլղար յե­ղափո­խական­ներ, մտա­ւորա­կան­ներ եւ գրող­ներ։

Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ դպրոցի սաները

Հո­ղատա­րածքնե­րու Գրաւ­ման Յանձնա­խումբը եւ Տի­յար­պէ­քիր

Օս­մա­նեան Կայսրու­թեան հա­յերը կեան­քի եւ ու­նե­ցուածքնե­րու հետ առնչուած խնդիր­նե­րով տա­ռապե­ցան ընդմիշտ։ Օս­մա­նեան Պե­տու­թիւնը 1860-ին Պէր­լի­նի վե­հաժո­ղովին խոս­տա­ցաւ հա­յերուն կեան­քի եւ ու­նե­ցուած­քի անվտան­գութիւ­նը ապա­հովել։ Սա­կայն ճիշդ հա­կառա­կը գոր­ծեց։ Յատ­կա­պէս 1895-1896 տա­րեթի­ւերուն զա­նազան քա­ղաք­նե­րու մէջ հա­յապատ­կան տա­րածքնե­րը, բնա­կարան­նե­րը, ջա­ղացքնե­րը, բռնագ­րա­ւուե­ցան։ Նոյնպէս բռնագը­րա­ւուե­ցան հա­յապատ­կան եկե­ղեցի­ներ, վան­քեր եւ գե­րեզ­մաններ։ Այ­սօր թեր­թե­րու ծա­նու­ցումով վա­ճառ­քի հա­նուած եկե­ղեցի­ները այս բռնագը­րա­ւուած կա­լուած­ներն են։ Տե­ղական իշ­խա­նու­թիւննե­րու ուղղուած դի­մումնե­րով ար­դիւնքի մը չհաս­նող հա­յեր խնդի­րը փո­խան­ցե­ցին Պոլ­սոյ Պատ­րիար­քա­րանին։ Պատ­րիար­քա­րանին աշ­խարհա­կան­նե­րու խոր­հուրդը տա­րածքնե­րու բռնագ­րաւման յանձնա­խումբ մը կազ­մեց Տոքթ. Նա­զարէթ Տա­ղաւա­րեանի ատե­նապե­տու­թեամբ։ Յանձնա­խումբը պատ­րիար­քա­րան հա­սած բո­ղոքա­գիր­նե­րը դա­սաւո­րելով պատ­րաստած է տե­ղեկա­գիր մը։ Բա­ցի պատ­րիար­քա­րանի այս պաշ­տօ­նական տե­ղեկա­գիրէն, յանձնա­խումբի ան­դամնե­րէն Գե­ղամ Տէր Կա­րապե­տեան ալ իր ան­ջատ տեղեկագի­րը հրա­տարա­կած է։ Տե­ղեկա­գիր­նե­րը բա­ցի բռնագ­րա­ւուած տա­րածքնե­րու նիւ­թա­կան ար­ժէքնե­րէն, կը բա­ցայայ­տէ նաեւ որոնց կող­մէ բռնագ­րա­ւուի­լը։ Այս տեղ կը տես­նենք քիւրտե­րու, թուրքե­րու, չէր­քէզնե­րու կող­քին պե­տու­թեան տար­բեր պաշ­տօններ կա­տարող մարդկանց ալ այս բռնագ­րա­ւու­մին մաս­նակցու­թիւնը։ Այս բռնագ­րա­ւումնե­րու կա­րեւոր մէկ մասն ալ կա­տարուած է Տի­յար­պէ­քիրի մէջ։ Այժմ կա­ռավա­րու­թեան Տի­յար­պէ­քիրի Սուր թա­ղամա­սին մէջ բա­ւական ըն­դարձակ տա­րածք մը պե­տակա­նաց­նե­լու նա­խաձեռ­նութիւ­նը կը հիմ­նա­ւորուի ահա այս աւան­դութեան վրայ։ Որ­քան ալ կա­ռավա­րու­թեան շրջա­նակ­նե­րը վստա­հեց­նեն թէ իբ­րեւ պատ­մա­կան մշա­կու­թա­յին ար­ժէք գրանցուած շինութիւնները չեն կրնար պետականացուիլ, պատմական փաստը միշտ հակառակը ապացուցեց։

Kategoriler

ԱՌՕՐԵԱՅ