Լամբակ։ Չկայ ուրիշ բառ մը, որ անոր չափ յաջողած ըլլայ մեծնալ մարդու եւ անոր ձեռքբերումներուն հետ։ Ըստ բառարաններու անոր առաջին իմաստն է՝ «կոճակամայր, բաճկոնի կամ շապիկի կոճակը անցնելու բացուածք, օղակ»։ Մինչդեռ, ազգային մեծերու կեանքը, ինչպէս Թորոս Թորամանեանի՝ մեզի կու տայ պատմութիւն մը, որ շատ աւելի ընդարձակ է քան կոճակի մը անցքը.
- Պարոն Թորամանեան, Վիէննա պիտի երթա՞ք մրցանակը ընդունելու համար։
- Փափաքս է, եթէ պայմանները ներեն։
- Մեծ պատիւ պիտի ըլլայ ձեր լամբակին վրայ կրել Աւստրիական Կայսերական գլխաւոր մրցանակ՝ արուեստի լաւագոյն աշխատանքի համար։
- Պարոն ստուգաբանութիւն, այդ յաջողութիւնը ես կը պարտիմ ընտանիքիս, ծննդավայրիս եւ հայրենակիցներուս։ Ճշմարտութիւնը պարոն ստուգաբանութիւն, մենք Շապին Գարահիսարցիներս յամառ, աշխատասէր, հողին կառչած, ազատատենչ, պարկեշտ արհեստաւորներ ենք։ Քաղաքի շուկային մէջ երկու տասնեակ ասպարէզներու մէջ կը տեսնէիք հայ տաղանդաւոր վարպետներ։ Մեր ընտանիքը հողագործ էր։ Իսկ լամբակ բառը իմ մօտս պատանկեան աղօտ եւ յաճախ յուզումնալից յիշտակներ կ՚արթնցնէ... Շատ փոքր եմ, մայրս կուժը լամբակով ուսէն կախած է, սարի պաղ ջուր կը բերէ։ Ուրիշ օր մըն է. Անդրանիկին քոյրը, Նազելին, լամբակէն բռնած է կովկիթը ու մեզի տաք կաթ կը բերէ։ Միասին կը խմենք։ Համը դեռ բերանս է։ Անդրանիկը ինձմէ մէկ տարի պզտիկ էր։ Քաղաքի տղաները կը յաճախէին Մուշեղեան դպրոցը։ Անդրանիկը գեղադէմ էր։ Օր մը սիրահարեցաւ։ 17 տարեկան էր։ Սկսաւ ամէն Կիրակի իր լամբակին վրայ ճերմակ շուշան զետեղել։ Շուտով ամուսնացաւ։ Սակայն, յաջորդ տարին իր սիրելի կինը մահացաւ անդրանիկ զաւակի ծննդաբերութեան ժամանակ։ Մեր լամբակներուն վրայ դրինք թուղթէ շինուած սեւ շուշաններ։ Ապա ես գացի Պոլիս, հիւսնի մօտ աշխատեցայ։ Ուսում առի Պոլսոյ կայսերական գեղարուեստից վարժարանի ճարտարապետութեան բաժնին մէջ։
- Պարոն Թորամանեան, կեանքի բաժակը ցմրուր քամած էք։ Ձեր եւ ձեր սիրածներուն լամբակն է անոր ականատեսը։
- Իսկապէս, ամէն երջանկութիւն, ամէն կորուստ, ամէն ցաւ մեր լամբակներուն վրայ կը յայտնուի։
- Չենք գիտեր, թէ մեր լամբակներէն կարմիր ծաղիկ մը պիտի անցնի, թէ շքանշան, թէ՝ սուգի սեւ նշան, բայց ստոյգ է անոր ծագումը։ Թէեւ «լամբակ» է բառը նոր գրականութեան մէջ, բայց մեր հին մատենագրութեան մէջ ունեցեր է «լամբ» ձեւը։ «Օղակ» է ան, որուն մէջէն անցնելով ձող մը, կամ փայտ մը՝ բեռ կը վերցնեն։ Կը կարծուի եկած ըլլալ յունարէն «λαμβάνω», -լամվանօ- բայէն, որ կը նշանակէ «բռնել, կրել, ընդունիլ, առնել, պարունակել»։ Բառը Ալաշկերտի մէջ «լամբայ» է, Անկայ եւ Բինկեանի մէջ՝ «լամբոկ»։ Ակնայ մէջ «լամբօնք» կը կոչեն այն պարանը, որ կուժի բերնին կը կապեն ուսը առնելու համար։
- Ինչպէս՝ մայրս եւ Նազելին կ՚ընէին։ Իսկ «լամբօնք»ը Զէյթունի մէջ գլխարկի այն կապն էր, որ ծնօտի տակէն կ՚անցնէր։ Բառը սիրած է ճամբորդել եւ մնացեր է ժողովուրդին հարազատ. 19-րդ դարուն Կովկասի եւ ձեր լեռնանիստ քաղաքին մէջ տեղ գտաւ՝ այծենկաճ կոչուած ուղղանկիւն ուսերով, լայն քղանցքներով երկար թիկնոցին վրայ։
- Այսինքն, այծի չխուզած մորթէն շինուած այն աւանդական հագուստին, զոր մեր հովիւները կը գործածէին։
- Այո։ Անոնք կոճակներու փոխարէն կ՚ունենան կուրծքի աջ եւ ձախ եզրերուն ամրացուած լամբակներ։
- Անդրանիկը կը պատմէր, թէ 1826-28 թուականներուն Ռուս-Պարսկական պատերազմին մարտնչող հայ կամաւոր զինուորները հագեր են լամբակաւոր այծենկաճներ։
- Իսկ քաղաքներու մէջ, քայլ յարմարցնելով քաղաքակրթութեան եւ եւրոպական նորաձեւութեան՝ վայելուչ երիտասարդներու, ուսումնատենչ սանիկներու, ազգային հերոսներու, լուսաւորութեան համար աչքի լոյս թափած մտաւորականներու բաճկոններուն օձիքին վրայ պատուաւոր տեղ գրաւեց։ Այդ լամբակներուն մէջէն անցան բուրումնաւէտ ծաղիկներ, ոսկեզօծ մետալներ, խաչաձեւ կրծքանշաններ, պատուոյ ժապաւէններ... Իսկ հիմա կարգը ձերն է Պարոն Թորամանեան։
- Չգիտեմ։ Դժուար ժամանակներ են։ Անկասկած կարդացած էք Վարուժանի «Առկայծ Ճրագ» բանաստեղծութիւնը։ Անցեալ տարի լոյս տեսաւ «Հեթանոս Երգեր» ժողոուածուին մէջ.
- Այո, կարդացի։ Թէեւ ծաւալով փոքր էր, բայց բովանդակութեամբ՝ շատ խոր։
- Ողբերգութիւն մը. վերջին երկտողը կը յիշէ՞ք. «Հերոս տղաս հոն զարնուա՜ծ է սրտէն / Ա՜խ հարս, ճրագդ մարէ՜...»։ Պարոն ստուգաբանութիւն լամբակէն կ՚անցնի նաեւ... թշնամիի փամփուշտը։ Այն ատեն արիւն չի վազեր նահատակի կուրծքէն, «կը ծաղկի կարմիր շուշան», ինչպէս բանաստեղծը կը գրէ։ Ես կը լսեմ ահաւոր օրերու ոտնաձայնները։ Պարոն ստուգաբանութիւն, խաղաղութեան եւ սիրոյ նշաններ միայն թող կախուին լամբակներուն վրայ։
- Սիրոյ անմեղ շուշաններ՝ միայն։