ՌԱԿԸՊ ԶԱՐԱՔՕԼՈՒ
Իրարայաջորդ կորսնցուցած իմաստուն բարեկամներու բացակայութեամբ ես զիս հետզհետէ աղքատացած ու միայնակ կը զգամ։ Եթէ ապրէր Սարգիս Չերքէզեան հարիւր տարեկան պիտի ըլլար։
«Պէլկէ» հրատարակչատան 40 գիրքերուն արգիլուած, խմբագրատան ռմբակոծուած այդ դժուար օրերուն մեզ յաճախ այցելող սակաւաթիւ բարեկամներէն էր ան, ինչպէս Գիրգոր Քոլուքըսա, Սարգիս Սերովբեան եւ անցեալ տարի կորսնցուցած Փանայոտ Ապաճըն։
Հայեր եւ յոյներ կը խուսափէին խմբագրատուն այցելելէ։ Գրիգոր եւ Սարգիս աղբարիկներս կամաւոր կ՚առաքէին մեր գիրքերը։ Եւ անշուշտ Հրանդը՝ սիրելի Հրանդը։
Կեղտոտ պատերազմ մը կը տիրէր։ Ռմբակոծուելէ ետք խմբագրատունը փոխադրած էինք Երէպաթանի ջրամբարին մօտ վայր մը։ Հոս ալ յաճախ ջուր կը լեցուէր մեր նկուղային խմբագրատունը։ Բայց զով էր ամառուայ տօթին։ Սարգիս կը սիրէր երեկոյեան ժամերուն խմբագրատուն այցելել, նոր ելած գիրքերը թղթատել ու ապա այդ անուշ զովութեան մէջ կարճատեւ մրափել։ «Ակօս»ի հիմնադրութիւնով անմիջապէս այս նոր թերթի կամաւորներէն մէկը եղած էր։ Մշոյ Կիւլիզարի պատմութիւնը թարգմանած ու տուած էր Հրանդին։ Ափսոս որ այդ թարգմանութիւնն ալ «Թէոթիկի Յուշարձան»ին նման անվերադարձ կորաւ Հրանդի համակարգիչին փճանալով։ Սարգիս Չերքէզեան թունդ համայնավար մըն էր, Թուրքիոյ Կոմկուսի առաջատար գործիչներէն Արամ Փեհլիվանեանի դասընկերը։ Աղքատութեան պատճառով կիսատ թողած էր Կեդրոնականի ուսումը։ Երբ քոյրը հարս գնաց դէպի Պէյրութ իրենք ալ ընտանեօք վերադարձան Գարաման։ Հալէպի նշանաւոր Պարոն օթելի մէջ Արամ Անտոնեանէ ստացուած փաստաթուղթով մը կարելի եղած էր այդ ետդարձը։ Սակայն հոն գոյատեւելու հնարաւորութիւն չէր մնացած եւ Չերքէզեանները ակամայ վերադարձան Պոլիս։
Քրոջ որդին Կարօ Արմէնեան Երեւանի Պետական Համալսարանի հիմնադիրներէն մէկն էր։ Իրմէ լսած եմ Տէր Զօրի երգերը, նաեւ մօր երգերը։ Մայրը կ՚արհամարհէր զինք իր գաղափարներուն պատճառաւ։ Կոմունիստ ինքնութեան կողքին հայրենասէր մըն էր Սարգիս Չերքէզեան։ Դաշնակցականներու կարեւոր դէմքերէն Տրդատը կը պաշտէր եղբօր նման։ Տրդատ դաշնակցական էր, բայց կը բարկանար Հայաստանը հալածող կարգ մը դաշնակցականներուն։ «Այս Դրոն ի՞նչ ընել կ՚ուզէ։ Ձեռքերնիս բուռ մը Հայաստան մնացել է, ա՞ն ալ կորսնցնենք»։
Ես իրեն հետ ծանօթացայ 1968-ի յեղափոխական մթնոլորտի մէջ։ Գումգաբուի իր համեստ բնակարանը ապաստան մըն էր բոլորիս համար։ Այդ փոքրիկ սենեակին մէջ հայեր հայոց պատմութիւն, քիւրտեր քրտական ազգային գիտակցութիւն եւ համայնավարներ ալ կոմունիստ շարժումի պատմութիւն սերտեցինք։
Ատաղձագործութիւնը, դերձակութիւնը մարդկային պատմութեան մտաւորական համախմբման կեդրոններ դարձած են պատմական Աղեքսանդրայէն Անտիոք ու մինչեւ Բաբելոն։ Եթէ Տիյարպէքիր Ճիւկէր խուն եւ Նազըմը անգիր ասմունքող Նիյազի Վարպետը ունի, Իսթանպուլն ալ ունի Չարենցը եւ Նազըմը անգիր արտասանող Սարգիս Վարպետը։ Սարգիս Վարպետ ատաղձագործ էր կահոյք կը սարքէր։ Ի պահանջեալ հարկին գաղտնի գզրոցներ ունեցող կահոյք։ Չէ որ ան դիմադրող յատկութիւն մըն ալ ունէր։ Յատկութիւն մը որ սերած է, այդ նշանաւոր «կարմիր որմազդ»ի Մանուկեանէն։ Ատաղձագործի աշխատանոցին մէջ տարիներ ու տարիներ գաղտնի տպեց Թուրքիոյ Կոմունիստ Կուսակցութեան պաշտօնաթերթը՝ «Աթըլըմ»ը։
Մեծ Եղեռնի մասին առաջին փաստագրական տեղեկութիւնները արխիւ հաւաքող Արամ Անտոնեանի պատմութիւնը իրմէ լսած եմ։ 92-ին, երբ քիւրտերը սկսան «Էօզկիւր Կիւնտէմ» թերթը հրատարակել, իսկոյն այցելութեան փութացած էր։ Երիտասարդ Կոմունիստները իր այդ երկու սենեականի բնակարանին մէջ գիտելիքներ կուտակեցին։ Սիրելի Զաքարիա այդ սենեակին մէջ սկսաւ հայոց պարբերական մամուլի հետազօտութիւններուն։ Սիրելի Եասէմինը այդ նոյն սենեակին մէջ գրառեց «Այս Աշխարհը Բոլորիս Կը Բաւէ»ի վկայութիւնները։ Սիրելի Տէնիզ հոն սկսաւ «Կեանքի Ատաղձագործը» վաւերագրականի առաջին նկարահանումներուն։ Թերեւս օր մը կը զետեղեն յուշագրութիւն մը՝ «Գոմպաթան Սարգիս Չերքէզեան այս տունը բնակած է»։ Կնոջս Այշէի պարզ խաչքարի մը տպաւորութիւն թողած շիրմաքարին վրայ սեւ կրանիտով նկարը փորագրել տուած ու տեղադրած էր։ 90 ամեակէն սկսեալ բարի աւանդութիւն մը հիմնեցինք եւ սկսանք Չերքէզեանի տարեդարձը տօնել։ Երբ կը յիշեմ անցեալի այդ տարեդարձերը ափսոսանքով կը նշմարեմ թէ որքան շատ սիրելիներ անվերադարձ բաժնուած են մեզմէ։ Հաստատ որ մենք պիտի պահենք իրենց յիշատակը, պիտի փոխանցենք յաջորդ սերունդներուն, ինչպէս առասպելները։
