ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
narekian2000@yahoo.com
«Գերմանիա՛, նախ Ողջակիզումին հաշիւը տուր»։
«Հիթլերին թոռները Թուրքիան ցեղասպանութեամբ կ՚ամբաստանեն»։
«Գերմանիա՛, նախ քու կեղտոտ պատմութիւնդ դիտէ»։
«Գերմանացիները կ՚ուզեն Ողջակիզումը տարածել աշխարհով մէկ, կ՚ուզեն այլ ազգերուն ցոյց տալ, որ ինչ որ հրեաներուն պատահած է, սովորական է՝ եւ այս ձեւով յանցակից մը կը փնտռեն»։
Քանի մը նմոյշ այն արտայայտութիւններէն, զորս յաճախ կը լսենք վերջին օրերուն՝ բաւական բարձրաստիճան պաշտօնեաներու կամ նոյնքան բաւական մասնագէտ պատմաբաններու բերնէն։
Ժամանակի կորուստ պիտի ըլլար անշուշտ պատասխանել ամբոխավարական այս յայտարարութիւններուն։
Քանի որ Գերմանիա Ողջակիզումին հաշիւը տուած է եւ կը շարունակէ տալ (եւ այնքան լուրջի կ՚առնէ այս հարցը, որ վստահաբար պիտի չհասկնայ նոյնիսկ, թէ ի՞նչ կը նշանակէ հաշիւ տալ՝ հաշիւ տալ աւելի քան 6 միլիոն զոհերու համար)…
Քանի որ Հիթլերին անունն իսկ չի յիշատակուիր հանրային վայրերու մէջ, աներեւակայելի բան է որեւէ փողոց կամ վայր տեսնել այդ անունով, եւ պէտք է գիտնալ նաեւ, որ գերմանացիները իրենք զիրենք Հիթլերին թոռը չեն նկատեր, չեն հպարտանար իրմով…
Քանի որ երեւի ոչ մէկ երկիր պատմութեան հետ այնքան խորին հաղորդակցութիւն ու առերեսում մը ունի գերմանացիներուն նման։ Միայն Պերլինի մէջ կայ յիշողութեան աւելի քան 40 թանգարան, կեդրոն, վայր կամ ցուցադրութիւն՝ ոգեկոչելու, պատմելու, նոր սերունդին փոխանցելու համար անցեալի չարագործութիւնները (օր.՝ Աննա Ֆրանքի կեդրոն, Յուշարձան նացիներու իշխանութեան օրօք զոհուած եւրոպացի ռոմաններու ու սինթիներու, Յուշարձան ի յիշատակ գիրքերու հրկիզման, Գերմանական դիմադրութեան յիշատակի կեդրոն, Պերլինի հրէական թանգարան եւլն. եւլն.)։
Յատկապէս հրէական Ողջակիզումի համար կառուցուած կարեւորագոյն յուշարձանը, անկասկած, Եւրոպացի սպաննուած հրեաներու յուշակոթողն է՝ մայրաքաղաքի ճիշդ կեդրոնին, Պրանտենպուրկի դարպասէն դէպի Փոցտամի հրապարակ տանող ճանապարհին (վայր մը, ուր ոչ թէ առերեսումի, այլ առեւտուրի հսկայ կեդրոն մը տնկել նախընտրէին թերեւս հոսկէ հոն գերմանացիներուն ցուցամատ թափահարողները)։ Խոնարհումի ու խոկումի վայր մըն է ան, թանգարան ու յուշարժան միաժամանակ, ուր մարդկային պատմութիւններու ընդմէջէն եղելութիւնը կը պատմուի, գոնէ զգալի կը դարձուի իր բովանդակ անըմբռնելիութեամբ։
Եւ դեռ կան անշուշտ խոչընդոտաքարերը, Stolperstein-ները, որոնք տեղադրուած են աքսորեալ, ապա սպանեալ հրեաներու տուներուն առջեւ։ Կը սայթաքիք թեթեւ մը նախ, յետոյ կը ծռիք ու կը դիտէք յատուկ, պզտիկ քառակուսի յուշաքարը, կը կարդաք անունը այն անձին կամ ընտանիքին, որ այդ տան մէջ կը բնակէր, սակայն նացիներու կողմէ աքսորուած է այլուր եւ չէ վերադարձած երբեք։
Կան անհատական կամ աւելի լաւ է ըսել՝ մասնաւոր նախաձեռնութիւններ։ Օրինակ Dr. Oetker ընկերութիւնը դեռ քանի մը տարի առաջ խոստովանած էր իր կապերը նացիներուն հետ, նոյնը ըրած են նաեւ այլ ընկերութիւններ, ինչպէս BMW, Hugo Boss՝ ներողութիւն խնդրելով հանրութենէն եւ հատուցել խոստանալով իրենց պատճառած բարոյական ու նիւթական վնասը։
Պէտք չէ զարմանալ ուրեմն գիտնալով, թէ Գերմանիա 1945-էն վերջ փոխած է նոյնիսկ իր ազգային քայլերգը, քանի որ անոր առաջին երկու տունը ցեղապաշտական միտքեր կ՚արտայայտէր (թէեւ խօսքերը յօրինուած են 1841-ին, երբ նման գաղափարախօսութիւններ գոյութիւն չունէին եւ կամ դեռ հեռու էին վնասակար նկատուելէ)։
Քիչ թէ շատ փորձեցի ուրուագրել այն մթնոլորտը, ուր տարբեր ձեւով կը դաստիարակուի նաեւ մարդը, կ՚ունենայ առերեսումի, պատմութեան, անցեալի, յիշողութեան, ուրացումի բոլորովին տարբեր ընկալում մը։ Գիտէ, որ բռնութիւնը կը ծնի ուրացումէն։ Կը հաւատայ, որ առերեսում հարկաւոր է խուսափելու համար նոր յանցանքներէ։ Սորված է դէպքերը կոչել իրենց անունով՝ առանց սեթեւեթանքի։
Գերմանիոյ մթնոլորտը ծնունդ կու տայ, կը ստեղծէ, օրինակ, թրքական ինքնութեան տէր Ճեմ Էօզտեմիրի նման կերպարներ, որոնք ճշմարտութեան համար խիզախօրէն կը պայքարին, իսկ Թուրքիոյ մթնոլորտը, որ յայտնի է բոլորիս, անձերը կը վերածէ արամ-աթէշեաններու կամ մարգար-եսայեաններու, որոնք հազար ու մի ծամածռութիւններով, անձնական տարբեր հաշիւներով կը նախընտրեն կեղծիքը, երբեմն՝ քծինքը, քան ճշմարտութիւնը։ Ինչպէս կը տեսնուի, ազգային պատկանելիութիւնը ո՛չ մէկ նշանակութիւն ունի. Գերմանիա թուրքը կրնայ վերածել խոստովանողի, իսկ Թուրքիանոյնիսկ հայէ մը կրնայ ուրացող ծնիլ։ Ակնյայտօրէն ուսուցանելով մեզի, թէ խնդիրը հայու կամ թուրքի մրցակցութիւն մը չէ, զուտ քաղաքական հաշիւ չէ, այլ անոնցմէ շատ աւելի տարբեր, թերեւս աւելի վեր՝ ընկալումի, մօտեցումի, մարդու որակի նիւթ մը։
Պարագայ մը եւս, զոր պիտի ուզէի նշել։ Անհաշուելի են ապրուած (չապրըւա՞ծ պէտք է ըսէի) կեանքերը, մարդոց վկայութիւնները, կործանուած տաճարները, քանդուած յուշարձանները։ Տարբեր ազգերէ պատմաբաններու, լրագրողներու կամ զուտ անհատներու կողմէ գրուած են հազարաւոր հատորներ, յօդուածներ, աւելին՝ կայ ՄԱԿ-ի Ցեղասպանութեան վերաբերեալ հռչակագիրը եւ դեռ քսանինն երկիրներ ալ պաշտօնապէս ճանչցած են Հայոց Ցեղասպանութիւնը, սակայն 1915-ը ոմանց համար, հայ կամ թուրք, այստե՛ղ, ա՛յս երկրին մէջ, ուր պատահած է դէպքը, տակաւին կը շարունակէ մնալ որպէս զուտ հայկական պնդում մը, հայերու կողմէ տրուած որակում մը, հայերու յատուկ մօտեցում մը։ Գոնէ ըսէք, թէ ցեղասպանութիւնը պնդում մըն է, որակում, մօտեցում մըն է (ալ ինչ որ կ՚ըսէք ուրացողի ձեր բառապաշարով), զոր կ՚ընդունին աշխարհի քսանինը պետութիւններ, սա ինչ քանակով ու ազգութեամբ պատմաբաններ, լրագրողներ։ Ալ հասկնալ պէտք է գոնէ որ խնդիրը հայու խնդիր մը չէ, այլ ճշմարտութեան ու իրաւունքի։
