ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ

Կամ՝ վանկ մը որքան կրնայ մեծնալ

1045 թուակա­­նին Անի քա­­ղաքա­­մայ­­րի ճա­­կատա­­գիրը եւ հա­­յերէ­­նի բա­­ռապա­­շառին մէջ «մա­­գիստրոս» բա­­ռի վե­­րել­­քը դի­­տելու լա­­ւագոյն կէ­­տը, Կ. Պոլ­­սոյ հան­­դի­­­պակաց Փրո­­թի կղզիի 93 մեթր բարձրու­­թիւն ու­­նե­­­ցող Խրիս­­տօ անուանեալ բլրա­­­կին գա­­­գաթն էր։ Ձկնորս Վահ­­­րա­­­­­­­մի միակայմ առա­­­գաս­­­տա­­­­­­­նաւով հա­­­սած ենք այդ կղզին, բարձրա­­­ցած բլրա­­­կը ու նոյ­­­նա­­­­­­­նուն վան­­­քի մօտ նստած՝ կը դի­­­տենք ամ­­­բողջ Բիւ­­­զանդիոնը։ Մեծ Պա­­­լատը տես­­­նե­­­­­­­լու չափ մօ­­­տիկ ենք անոր, բայց նոյնչափ հե­­­ռու՝ անոր քա­­­ղաքա­­­կան մե­­­քենա­­­յու­­­թիւննե­­­րէն։

- Կոս­­­տանդին Մո­­­նոմախ կայսրը հա­­­յոց Գրի­­­գոր Պահ­­­լա­­­­­­­ւու­­­նի իշ­­­խա­­­­­­­նին պի­­­տի շնոր­­­հէ «մա­­­գիստրոս» տիտ­­­ղո­­­­­­­սը։

- Լսե­­­ցի, Վահ­­­րամ։ Պա­­­տուա­­­բեր կո­­­չում՝ մեր ամե­­­նակրթուած գիտ­­­նա­­­­­­­կանին՝ իմաս­­­տա­­­­­­­սէր, բա­­­նաս­­­տեղծ եւ քա­­­ղաքա­­­կան գոր­­­ծի­­­­­­­չին հա­­­մար։ Եւ դեռ կ՚ար­­­ժէ յի­­­շել, թէ անոր նա­­­խաձեռ­­­նութեամբ են շի­­­նուած Բջնիի Ս. Աս­­­տուածա­­­ծին վան­­­քը, Կե­­­չառի­­­սի Ս. Գրի­­­գոր Լու­­­սա­­­­­­­ւորիչ եւ Հա­­­ւուց Թա­­­ռի Ս. Ամե­­­նափրկիչ եկե­­­ղեցի­­­ները... Զար­­­մա­­­­­­­նալի է Վահ­­­րամ. «մա­­­գիստրոս» բա­­­ռը եւ Գրի­­­գոր Պահ­­­լա­­­­­­­ւու­­­նին ան­­­ցեր են կեան­­­քի նոյն ու­­­ղի­­­­­­­ներէն. ծներ եւ հա­­­սակ նե­­­տեր են հայ­­­կա­­­­­­­կան հո­­­ղի վրայ, զար­­­գա­­­­­­­ցեր են Բիւ­­­զանդիոնի մէջ, ապա վե­­­րադար­­­ձեր են հայ­­­րե­­­­­­­նիք։

- Պա­­­րոն ստու­­­գա­­­­­­­բանու­­­թիւն, գի­­­տէի, թէ իշ­­­խա­­­­­­­նը սկզբնա­­­կան կրթու­­­թիւնը ստա­­­ցած էր Անիի դպրո­­­ցին մէջ, ապա բարձր ու­­­սում առած՝ հոս, Կայ­­­սե­­­­­­­րական Հա­­­մալ­­­սա­­­­­­­րանին մէջ։ Բայց «մա­­­գիստրոս» բա­­­ռին պատ­­­մութիւ­­­նը՝ նոյնչափ յստակ չէր ին­­­ծի։

- Կայ­­­սե­­­­­­­րական պա­­­լատի աւագ աս­­­տի­­­­­­­ճանա­­­ւոր­­­նե­­­­­­­րուն տրուած պա­­­տուոյ տիտ­­­ղոս է, կը նշա­­­նակէ նա­­­հան­­­գա­­­­­­­պետ եւ զօ­­­րապետ։

- Ինչպէս՝ Գրի­­­գոր Պահ­­­լա­­­­­­­ւու­­­նի իշ­­­խա­­­­­­­նը, որ այժմ կը դառ­­­նայ Գրի­­­գոր «Մա­­­գիստրոս»։

- Յոյ­­­նե­­­­­­­րու «մե­­­ղաս» բա­­­ռէն կու գայ։ Ու­­­նի նաեւ «մե­­­ղա» եւ «մե­­­ղալի» տար­­­բե­­­­­­­րակ­­­նե­­­­­­­րը։ Նոյ­­­նը՝ լա­­­տին­­­նե­­­­­­­րու մօտ magnus, սանսկրիտ mahat, mahi, զնդե­­­րէն maz, պահ­­­լա­­­­­­­ւերէն mas, պարսկե­­­րէն mih, հե­­­ռաւոր Իռ­­­լանտա­­­յի մէջ mag, հիւ­­­սի­­­­­­­սային լե­­­զու­­­նե­­­­­­­րու մէջ mekilaz, mikil, mihhil։ Ու­­­նի բազ­­­մա­­­­­­­թիւ շա­­­ռաւիղ­­­ներ. magister, master, maestro, magnus, magnum, mahatma, maharishi, major, maximum...

- Կրնա՞նք ըսել, թէ այս մայ­­­րա­­­­­­­քաղաքն ալ megalopolis մըն է։

- Ան­­­կասկած։ Բո­­­լորն ալ ու­­­նին «հսկայ, շատ, լայն, իշ­­­խա­­­­­­­նաւոր, հա­­­րուստ, առատ» իմաստնե­­­րը։ Ամե­­­նամեծ պաշ­­­տօ­­­­­­­նեանե­­­րու այս տիտ­­­ղո­­­­­­­սը սա­­­կայն, ու­­­նե­­­­­­­ցեր է միավանկ, շատ հա­­­մեստ նա­­­խա-հնդեւ­­­րո­­­­­­­պական ար­­­մատ. meg, մեր մօտ՝ մեծ։

- Ինչպէս յու­­­նա­­­­­­­կան այ­­­բուբե­­­նի վեր­­­ջին տա­­­ռը՝ «Օմե­­­ղա», այ­­­սինքն՝ «Մեծ Օ»։

- Վահ­­­րամ, բա­­­ռեր կան, մեծ­­­նա­­­­­­­լու հա­­­մար ստեղ­­­ծուած են։ Ոս­­­կե­­­­­­­դարէն սկսեալ այս ար­­­մա­­­­­­­տը շա­­­րու­­­նակ աճեր ու բար­­­դուեր է։ Կար­­­ծես ար­­­քունի զար­­­դա­­­­­­­րանք մըն է եղած՝ կայսրեր եւ կայսրու­­­հի­­­­­­­ներ, իշ­­­խաններ եւ իշ­­­խա­­­­­­­նու­­­հի­­­­­­­ներ սի­­­րած են անոր հետ պճնուիլ, զայն հագ­­­նե­­­­­­­լով իրենց անուննե­­­րէն առաջ. եռա­­­մեծ, մե­­­ծատուն, մե­­­ծազ­­­գի, մե­­­ծատոհմ, մե­­­ծագործ, մե­­­ծապա­­­տիւ, մե­­­ծանուն, մե­­­ծահամ­­­բաւ, մե­­­ծազօր, մե­­­ծապայ­­­ծառ, մե­­­ծափայլ, մե­­­ծափառ, մե­­­ծայաղթ, մե­­­ծահո­­­գի, մե­­­ծագութ...

- Իսկ ես, հա­­­մեստ ձկնորս, մե­­­ծահա­­­րուստ չեմ, բայց ին­­­ծի հա­­­մար մեծ հա­­­ճոյք է Մար­­­մա­­­­­­­րայի թարմ ձու­­­կե­­­­­­­րով մե­­­ծարել մե­­­ծար­­­գոյ իմ հիւ­­­րերս։

- Բառս ժա­­­մանա­­­կի ըն­­­թացքին ստա­­­ցեր է փո­­­խաբե­­­րական իմաստ. «Մեծ մարդ»՝ ակա­­­նաւոր, նշա­­­նաւոր, «Մեծ փո­­­թորիկ»՝ սաս­­­տիկ, ուժգին, «Մեծ ազ­­­դե­­­­­­­ցու­­­թիւն»՝ կա­­­րեւոր, «Մեծ գու­­­մար»՝ զգա­­­լի քա­­­նակու­­­թեամբ, «Մեծ սե­­­ղան»՝ ճոխ։

- Եւ ու­­­նինք Մեծ Հայ­­­քը, Մեծ Մա­­­սիսը, Մեծն Տիգ­­­րա­­­­­­­նը։

- Հայ­­­րե­­­­­­­նի մեր գա­­­ւառ­­­նե­­­­­­­րուն մէջ, Վահ­­­րամ, մեր ամե­­­նամեծ թա­­­գաւո­­­րին անու­­­նը պի­­­տի հնչէր տե­­­ղական իւ­­­րա­­­­­­­յատուկ ձե­­­ւերով. Վա­­­ղարշկեր­­­տի եւ Մու­­­շի մէջ՝ Մեձ Տիգ­­­րան, Ար­­­ցա­­­­­­­խի մէջ՝ Մըէ՛ծծ Տիգ­­­րան, Խար­­­բերդի մէջ՝ Մէնձ Տիգ­­­րան իսկ Տիգ­­­րա­­­­­­­նակեր­­­տի մէջ՝ Մինձ Տիգ­­­րան...

Մայ­­­րա­­­­­­­մու­­­տին, Սուրբ Սո­­­ֆիայի գմբէ­­­թը կը փայ­­­լա­­­­­­­տակէ, մինչ Պա­­­լատի պա­­­տու­­­հաննե­­­րէն լոյ­­­սեր կը սկսին յոր­­­դիլ։ Կայսրը մե­­­ծար­­­քա­­­­­­­ճաշ մը կու տայ ի պա­­­տիւ հա­­­յոց թա­­­գաւոր, քսա­­­նամեայ Գա­­­գիկ Բ.ի, որ հրա­­­ւիրուած է բա­­­նակ­­­ցութիւննե­­­րու հա­­­մար։

- Պա­­­րոն ստու­­­գա­­­­­­­բանու­­­թիւն, Բիւ­­­զանդիոնը իր մրցա­­­կից­­­նե­­­­­­­րուն հա­­­մար ոս­­­տայններ կը սի­­­րէ հիւ­­­սել։ Ոս­­­կի վան­­­դակ մըն է այս պա­­­լատը։ Անհնար է դուրս գալ անոր սադ­­­րանքնե­­­րէն։ Թա­­­կար­­­դուած է Բագ­­­րա­­­­­­­տու­­­նեաց թա­­­գաւո­­­րու­­­թեան վեր­­­ջին շա­­­ռաւի­­­ղը։ Այս գի­­­շեր «Մե­­­ղա Պա­­­լատիոն»ի մե­­­ծաշուք սրահ­­­նե­­­­­­­րու մե­­­ծազարդ սիւ­­­նե­­­­­­­րու տակ ան հնա­­­զան­­­դութիւն պի­­­տի յայտնէ կայսրին ու իր Անին պի­­­տի յանձնէ անոր։ Այսպէս է ծրագ­­­րուած։

- Ձեր գու­­­շա­­­­­­­կու­­­թիւնը, կը վախ­­­նամ, ճշմար­­­տութիւնն է։

- Իսկ Գրի­­­գոր «Մա­­­գիստրոս»ը շու­­­տով կը դառ­­­նայ Եդե­­­սիոյ եւ Մի­­­ջագետ­­­քի կու­­­սա­­­­­­­կալ, քան­­­զի ան ալ Բիւ­­­զանդիոնին յանձնած է հայ­­­րե­­­­­­­նիքի իր տի­­­րոյթնե­­­րը։

- Իսկ բա­­­ռերը ու­­­նին իրենց սե­­­փական ու­­­ղին, ըսենք՝ ճա­­­կատա­­­գիրը... «Մա­­­գիստրոս»ը պի­­­տի շա­­­րու­­­նա­­­­­­­կէ զար­­­գա­­­­­­­նալ։ Ար­­­դէն Պոլ­­­սոյ հա­­­մալ­­­սա­­­­­­­րանէն ներս սկսած է նշա­­­նակել «դա­­­սախօս, վար­­­դա­­­­­­­պետ» եօթը ազատ արուեստնե­­­րու... Վահ­­­րամ, գե­­­ղեցիկ է կղզին, տե­­­սարա­­­նը հրա­­­պու­­­րիչ։

- Խաբ­­­կանք մը միայն, ինչպէս Բիւ­­­զանդիոնի բո­­­լոր շքե­­­ղու­­­թիւննե­­­րը։ Պա­­­րոն ստու­­­գա­­­­­­­բանու­­­թիւն, ար­­­քունի տխրահռչակ աք­­­սո­­­­­­­րավայր մըն է այս կղզին։ Տե­­­սէ՛ք, լա­­­տին­­­նե­­­­­­­րը ու­­­նին իմաս­­­տուն ակ­­­նարկու­­­թիւն. «Տար­­­պեան ժայ­­­ռը հե­­­ռու չէ Կա­­­պիտո­­­լէն»։ Նոյ­­­նը կա­­­րելի է ըսել Բիւ­­­զանդիոնի հա­­­մար. «Փրո­­­թին հե­­­ռու չէ Մե­­­ղա Պա­­­լատիոնէն»։ Իսկ այս վան­­­քի պա­­­տերուն մօտ կը ննջեն դա­­­ւադ­­­րութեամբ խոշ­­­տանգուած հա­­­յազ­­­գի կայսր Լե­­­ւոն Ե.ը, եւ անոր աք­­­սո­­­­­­­րեալ ըն­­­տա­­­­­­­նիքը։

- Վահ­­­րամ, ըստ պատ­­­մութեան, եթէ դժուար է մեծ­­­նալ, աւե­­­լի դժուար է այդպէս մնալ։

- Հա­­­մաձայն եմ... Պա­­­րոն ստու­­­գա­­­­­­­բանու­­­թիւն, ու­­­րախ եմ որ եկաք։ Եր­­­կար ժա­­­մանակ է հա­­­յերէն չէի խօ­­­սած։ Մինչ այդ, սկսեր եմ մայ­­­րե­­­­­­­նի լե­­­զուով բա­­­նաս­­­տեղծու­­­թիւններ գրել։ Մէ­­­կը այսպէս կը սկսի. «Ո՜վ մե­­ծաս­­քանչ մեր լե­­զու... դուն հեշտ բար­­բառ մայ­­րա­­­կան...» Հաւ­­նե­­­ցա՞ք։

- Մայ­­րե­­­նիին հա­­մար գրի առ­­նուած բո­­լոր խօս­­քե­­­րը հեշ­­տա­­­լուր են ին­­ծի հա­­մար, Վահ­­րամ։ Շա­­րու­­նա­­­կէ գրել։

- Շնոր­­հա­­­կալու­­թիւն։ Լաւ, իջ­­նենք նա­­ւահան­­գիստ։ Ձու­­կե­­­րը մեզ կը սպա­սեն։

Տիգրան Մեծ