ՌԱԿԸՊ ԶԱՐԱՔՕԼՈՒ
Ապստամբութիւններու պատմութեան մէջ «Ենիչէրի» կոչուած զօրախումբ շատ երկար ժամանակ գլխու փորձանք եղած է Օսմանեան սուլթաններուն համար։ Բազմաթիւ վարչապետներ գլխատուած են այդ ապստամբութիւններու հետեւանքով։ Ի վերջոյ Ենիչէրիներու բանակը վերջ գտած է պետութեան ծանր հալածանքներուն տակ։ Պատկերը կը յիշեցնէր այսօրուայ երեւոյթները։ Անխնայ սպանուեցան Ենիչէրիները ժողովուրդի ալ մասնակցութեամբ։ 15 Յուլիսին բոլոր մզկիթներէն կատարուած կանչով ժողովուրդը փութաց մերօրեայ Ենիչէրիները սպաննելու։ Կարծես պատմութիւնը կրկնուած ըլլար։ Անցեալին Մահմուտ Բ. սուլթան հրահանգած էր Ենիչէրիները տեղւոյն վրայ գլխատել։ Անոնցմէ ոմանք իրենց կեանքը փրկելու համար փորձեցին Պէլկրատի Անտառներ կոչուած վայրը փախուստ տալ, իսկ ժողովուրդը նկատելով այս, անվարան կրակի տուաւ ամբողջ անտառը։ Արդի Օսմանեան բանակը կառուցուած էր այս աւանդութեան վրայ։ Այսօր Ենիգաբույի հրապարակին վրայ, երբ կը տեսնեմ Մեհտէրներու ֆանֆարը, այս է որ կը մտաբերեմ։ Կը համոզուիմ որ անցեալի Ենիչէրիները մեծ փառքով վերադարձած են։ Ճիշդ է որ ամէն առթիւ պետութեան համար գլխացաւ դարձած Ենիչէրիները այս դէպքով պատմութիւն դարձան։ Սակայն նորակազմ արդի բանակն ալ շարունակած է նոյն աւանդը։
1876-ին Ապտիւլազիզի դէմ անգամ մը եւս բեմադրուեցաւ յեղափոխութեան աւանդը։ Այսպէսով սահմանադրական դրութեան կրցանք անցնիլ յեղափոխութեան շնորհիւ։ Բայց երկարատեւ չեղաւ այդ։ Տարի մը անց այս անգամ Սուլթան Ապտիւլհամիտ 40 տարուայ ընդհատումի մը մատնեց սահմանադրական համակարգը։ Թերեւս ժողովրդավարութեան գլխաւոր դրութիւնն ալ հոսկէ կը ծնի։ Երկրի բոլոր սահմանադրութիւնները յեղափոխութեան մը, կամ հարուածի մը արդիւնքն են։ Սահմանադրական համակարգը իբրեւ թէ 1908-ին այս անգամ Երիտ Թուրքերու հարուածով վերականգնուեցաւ։ «Իբրեւ թէ» կ՚ըսենք, քանի որ այս վերջինն ալ երկարատեւ չէ եղած։ Կարճատեւ շրջանի մը համար Օսմանեան ժողովուրդները կը տիրանան որոշ ազատութիւններու։ Հայեր, յոյներ, թուրքեր եւ հրեաներ ոգեւորութեամբ կը դիմաւորեն սահմանադրական մերձեցումով քաղաքացիութիւնը։ 2 Յուլիս թուականը երկար տարիներ կը յիշուի որպէս ազատութեան տօն։ 1960-ի յեղափոխութենէն ետք նմանապէս տօն համարուեցաւ 27 Մայիս թուականը։ Ըստ երեւոյթի հիմա ալ 15 Յուլիսին նման իմաստ մը վերագրել պիտի ուզեն։ Մինչ այդ, շրջանային վարչութիւն պահանջողներուն դէմ կեդրոնական իշխանութիւնը ամրացնել ուզողներու պայքարը կը շարունակուէր, երբ Թալաթ, Էնվէր եւ Ճէմալ փաշաներ 1913-ին հարուած մը իրականացուցին Մեծ Դրան դէմ։ Արդէն անմիջապէս ետք ալ սկսաւ ցեղասպանութեան ծրագրի գործադրութիւնը։
Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը կառուցուած է Ազգային Խորհրդարանի հիման վրայ։
14 Յունիս 1926-ին Մուսթաֆա Քէմալի դէմ գործադրուած մահափորձը պատրուակ մը եղաւ բռնատիրութեան համար։ Արդէն 1925-ի առաջին կիսուն ծագած քրտական ապստամբութիւնը ենթահող պատրաստած էր որոշ խստութեան միջոցներ կատարելու առումով։ Այսօրուան արտակարգ դրութիւնը յիշեցնող այդ խստութեան կանոններով սանձուեցան ժողովրդավարութեան պահանջած բոլոր ազատութիւնները։ Այս պայմաններու մէջ թրքական բանակի մէջ հարուած մը իրականացնելու առաջին խլրտումները տեղի կ՚ունենան։ 1949-ին։ Զօրավար Սունայի գլխաւորած այդ շարժումը, եթէ Իսմէթ Ինէօնիւ որեւէ ձեւով հրաժարէր իշխանութիւնը փոխանցելէ տրամադրուած էր յեղաշրջում կատարելու։ 1957-ի քաղաքական ճգնաժամի պայմաններուն մէջ դարձեալ երեւեբում մը կը նկատուի, բայց ապա այդ խլրտումը կը մարի։ Վրայ կը հասնի 27 Մայիս 1960 թուականի յեղաշրջումը եւ երկիրը անգամ մը եւս կը տիրանայ համեմատաբար աւելի ժողովրդավար սկզբունքներու վրայ կառուցուած սահմանադրութեան։
Ինչպէս որ 1876-ի սահմանադրութիւնը իր գլխաւոր թշնամիին՝ Սուլթանին կը շնորհէր սահմանադրութիւնը վերացնելու իրաւունք՝ 1961-ի սահմանադրութիւնն ալ նոյն մերձեցումով իրաւասութիւն կու տար «Ազգային Անվտանգութեան Խորհուրդ»ին։ Այսպէսով բանակը կը սկսի ստուերային կառավարութեան մը նման գործելու։ 1960-ի Նոյեմբերին տակաւին յեղափոխութեան փոթորկած ծովը չէ հանդարտած, երբ վրայ կը հասնի եւս մի յեղափոխութիւն, որ ամենայն զգուշութեամբ կը չէզոքացուի բանակի կողմէ։ Այս բոլորը իմ երիտասարդութեան տարիներէ ցնցիչ պատմութիւններն են։ Կը յիշեմ 1961-ին մեր ուսուցչին առաջնորդութեամբ Անգարա Թանտողանի հրապարակին վրայ յեղափոխութեան տօնի մեր մասնակցութիւնը։ Ապա վրայ հասան մեր սերունդը տանջող, այլ յեղաշրջումներ։ Ամէն մէկը անէծքով յիշուելու արժանի տարիներ։ 1971,1980 ու ապա Թուրքիոյ ձախակողմեան շարժումի ամբողջովին չէզոքացումը։ Ահաւասիկ այսօր դեռ կը մնանք 1980 թուի զինուորական հարուածի պայմաններով պատրաստուած սահմանադրութեան ճիրաններուն տակ։