Վարագայ Սուրբ Խաչը

ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ

«Քրիստոս հաճեց բնակուել Սուրբ Նշանի մէջ՝ Հայոց աշխարհի պահպանութեան եւ փրկութեան համար»

Տէրունական Սուրբ Խաչի փառաւորմանը նուիրուած չորս տօն գոյութիւն ունի, որոնցմէ երեքը կը նշեն թէ՛ հայոց առա­քելա­կան եկե­ղեցին եւ թէ՛ կա­թողի­կէ եւ ուղղա­փառ եկե­ղեցի­ները։ Խա­չի երե­ւու­մը, երբ 351 թուի Մա­յիսին՝ օրուայ եր­րորդ ժա­մին, երկնքում կ՚երե­ւայ Փրկչի Խա­չը՝ տա­րածուելով Գող­գո­թայից մինչ Ձի­թենեաց լե­րը։ Խա­չի գիւ­տը, երբ Կլաւ­դիոս կայ­սեր կնոջ՝ Պատ­րո­նիկէ թա­գու­հու նուիրա­կան ջան­քե­րի շնոր­հիւ կը բա­ցայայ­տուին Տէ­րու­նա­կան Խա­չի մա­սունքնե­րը։ Խաչ­վե­րացը, որի մա­սին, թե­րեւս, ար­դէն խօ­սած ենք ման­րա­մասն։

Ահա, սա­կայն, Վա­րագայ Սուրբ Խա­չի տօ­նը զուտ հայ­կա­կան է եւ կը նշուի Խաչ­վե­րացի եր­րորդ Կի­րակի օրը։

Վա­րագայ Սուրբ Խա­չի աւան­դութիւ­նը

Երբ Խա­չի գիւ­տից յե­տոյ Կլաւ­դիոս կայ­սեր (41-54թթ.) կի­նը՝ Պատ­րո­նիկէ թա­գու­հին Տեառ­նեղբայր Յա­կոբոս առա­քեալի ձեռ­քից կ’ըն­դունէ Խա­չափայ­տի սուրբ մա­սունքը, այն իր հետ կը տա­նի Հռոմ։ Այ­դու ետք սրբու­թիւնը սերնդէ սե­րունդ կը փո­խան­ցուի եւ ի վեր­ջոյ կը հաս­նի սուրբ կոյս Հռիփ­սի­մէին, որ կայսրա­կան ըն­տա­նիքէն էր։

Հռիփ­սի­մէն քրիս­տո­նեայ ծնող­նե­րի զա­ւակ էր եւ եր­բեք իր պա­րանո­ցից չէր հա­նում սուրբ մա­սունքը։ Նա կրօ­նաւո­րում էր Հռո­մի Ս. Պօ­ղոս վան­քի կու­սա­նոցում, ուր մայ­րա­պետու­թիւն կ՚անէր սուրբ Գա­յիանէն։

Սա­կայն օր մը Դիոկ­ղե­տիանոս կայսրը կը կա­մենայ իրեն կնու­թեան առ­նել Սուրբ Հռիփ­սի­մէին։ Հռիփ­սի­մէն կը հրա­ժարի պսա­կից եւ եօթա­նասուն կոյ­սե­րի եւ այլ քա­հանա­ների հետ միասին կը փախ­չի Եգիպ­տոս, ապա՝ Երու­սա­ղէմ։ Երու­սա­ղէմում Հռիփ­սի­մէն կ՚այ­ցե­լի տե­րու­նա­կան վայ­րե­րը եւ Սուրբ Աս­տուածա­մօր գե­րեզ­մա­նի վրայ աղօ­թելիս հրա­ման կ՚առ­նի գնալ Թա­դէոս առա­քեալի հետ­քե­րով։

Նրանք կը հնա­զան­դին հրա­մանին եւ կու գան Եդե­սիա, ուր կը գտնուէր Փրկչի պատ­կե­րը։ Շա­տերը կը մնան Եդե­սիայում (յե­տագա­յում Դիոկ­ղե­տիանո­սը կը հրա­մայի սպան­նել նրանց), սա­կայն Հռիփ­սի­մէն եւ մնա­ցեալ կոյ­սե­րը ճա­նապարհ կ՚ընկնեն դէ­պի Արա­րատ։ Հռիփ­սի­մէի հետ Հա­յաս­տան կու գայ նաեւ Գա­յիանէ մայ­րա­պետը։ Նրանք կը շրջեն Արա­րատեան գա­ւառ­նե­րում՝ սուրբ մա­սունքի շնոր­հով հրաշքներ գոր­ծե­լով։ Կ՚ըսեն թէ նրանք կը մաք­րէին ախ­տա­ցեալ ջրե­րը, կը բժշկէին հի­ւանդնե­րին եւ կը հա­լածէին դե­ւերին։

Սուրբ Գա­յիանէն եւ իր խումբը մի որոշ ժա­մանակ կը հանգրուանին Հո­գեաց վան­քում, ուր զե­տեղուած էր ամե­նօրհնեալ Սուրբ Կոյ­սի պատ­կե­րը։ Ան­կէ ետք կու գան Վա­րագայ լե­ռը եւ կը հաս­տա­տուին այնտեղ։ Լե­րան գա­գաթին, որը Գա­լիլիա կը կո­չուէր, Աստծոյ նա­խախ­նա­մու­թեամբ կ՚ամ­փո­փեն Սուրբ Նշա­նը՝ որ­պէս մեծ պար­գեւ Հա­յաս­տան աշ­խարհին։

Նրան­ցից ոմանք կը մնան լեռ­նա­գագա­թին՝ սպա­սաւո­րելու Սուրբ Նշա­նը, իսկ Սուրբ Գա­յիանէն եւ Սուրբ Հռիփ­սի­մէն՝ երեք քա­հանա­ներով եւ քա­ռասուն կոյ­սե­րով, Սուրբ Հո­գու առաջ­նորդու­թեամբ կ՚առա­ջանան Վա­ղար­շա­պատ, ուր եւ կը մար­տի­րոսա­նան։

Երբ Գրի­գոր Լու­սա­ւորի­չը դուրս կ՚ել­նի Խոր Վի­րապից, այ­ցե­լու­թեան կու գան Վա­րագայ լե­րան կա­տարին ապաս­տա­նած կոյ­սե­րին, որոնց հետ եր­կու քա­հանա­ներ եւս կա­յին։ Սրա­նից քա­ջալե­րուե­լով՝ նրանք Վա­րագայ լե­րան գա­գաթին եկե­ղեցի կը հաս­տա­տեն, որը, սա­կայն, խստա­շունչ եղա­նակի պատ­ճա­ռով անբնակ կը մնայ։

Հա­յոց աշ­խարհում գի­տէին, որ Վա­րագայ լե­րան վրայ է պա­հուած Սուրբ Նշա­նը, բայց մին­չեւ իշ­խա­նաց իշ­խան մեծն Վարդ Պատ­րիկ Ռշտու­նու եւ Ներ­սէս Շի­նող կա­թողի­կոսի հայ­րա­պետու­թեան ժա­մանակ­նե­րը չէին կրնալ գտնել այն։

653 թ. Թո­դիկ անու­նով մի կրօ­նաւոր, իր սրբա­սէր աշա­կեր­տի՝ Հո­վելի հետ միասին ճգնե­լու կու գայ դէ­պի Վա­րագայ լե­ռը եւ կը հաս­տա­տուի այն վայ­րում, ուր կը բնա­կուէին սուրբ կոյ­սե­րը։ Եր­կար ու խիստ ճգնու­թե­նէն ետք Աս­տուած կը լսէ նրանց աղօթքնե­րը եւ գի­շերա­միջին լե­րան գա­գաթից, ուր պահ էր դրուած Սուրբ Նշա­նը, ահա­ւոր ձայ­նով նրանց նշան կու տայ, ին­չից զար­մա­ցած նրանք կը հա­յեն դէ­պի լե­րան գա­գաթը եւ այնտեղ կը տես­նան պայ­ծառ լոյս մը։ Լոյսն իր չա­փով ու ձե­ւով այնպի­սին էր, ինչպի­սին այդտեղ գտնուող մա­սունքը։ Ճգնա­ւոր­նե­րը կը շա­րու­նա­կեն զար­մա­ցած նա­յել լոյ­սին, որն աս­տի­ճանա­բար կը պայ­ծա­ռանար եւ կը լու­սա­ւորէր շուրջբո­լորը, առա­ւել քան արե­գակի լոյ­սը։

Ապա կ՚երե­ւան լոյ­սի տաս­ներկու սիւ­ներ, որոնք վեր կը խո­յանա­յին երկրէն եր­կինք։ Ամ­բողջ լե­ռը կը լցուի անու­շա­հոտու­թեամբ ու հրեշ­տակնե­րի օրհնու­թեան եր­գե­րով։

Կ՚ըսեն թէ մինչ հա­ւատա­ւոր­նե­րը կ՚ըմ­բոշխնէին այդ սքան­չե­լիքը, որը տե­ւեց կէս­գի­շերից մին­չեւ օրուայ վե­ցերորդ ժա­մը, սուրբ մա­սունքն իր մաս­նա­տու­փով հան­դերձ կ՚ել­նի վե­մից եւ լոյ­սե­րի մէջ վեր բարձրա­նալով ու ցո­լար­ձա­կելով՝ կու գայ ու կը մտնի եկե­ղեցի եւ կը վե­րաբե­րուի Սուրբ Սե­ղանին՝ լոյս ճա­ռագայ­թե­լով վե­ցերորդ ժա­մից մին­չեւ ին­նե­րորդ ժա­մը։

Եւ լոյ­սի մէ­ջէն նրանց ձայն կը հաս­նի. «Քրիս­տոս հա­ճեց բնա­կուել Սուրբ Նշա­նի մէջ՝ Հա­յոց աշ­խարհի պահ­պա­նու­թեան եւ փրկու­թեան հա­մար»։ Եւ նրանք առաջ գա­լով՝ մեծ ահով ու դո­ղով կը տես­նան Սուրբ Նշա­նը՝ Սուրբ Սե­ղանի վրայ լոյ­սով պա­րու­րուած։

Տե­սիլ­քը կ՚երե­ւար լե­րան շրջա­կայ­քում բնա­կուող բո­լոր մարդկանց։ Ժո­ղովուրդն եպիս­կո­պոս­նե­րով ու քա­հանա­ներով հան­դերձ կը բարձրա­նայ լե­ռը, որոնց հետ նաեւ Վարդ իշ­խանն իր զօր­քով։ Նրանք կը հարցնեն ճգնա­ւոր­նե­րուն տե­սիլ­քի ու լու­սե­ղէն սիւ­նե­րի մա­սին։ Ասոնք ալ կար­գով կը պատ­մեն ամէ­նը եւ ցոյց կու տան եկե­ղեցու սե­ղանին վե­րաբե­րուած Սուրբ Նշա­նը։ Ժո­ղովուրդը հիացած կը փա­ռաբա­նէ Աստծուն Սուրբ Խա­չի երեւ­ման հա­մար։

Տաս­ներկու օր շա­րու­նակ լոյ­սի սիւ­նե­րը կը պա­րու­րէին Վա­րագայ լե­րան Գա­լիլիա անուանուած գա­գաթը, իսկ անու­շա­հոտու­թեան բու­րումը դեռ եր­կար ժա­մանակ կը շա­րու­նա­կէր զմայ­լել բազ­մութեանը։

Այդ ամե­նէն ետ­քը Ներ­սէս Գ. Տա­յեցի (Շի­նող) հայ­րա­պետը կարգ կը սահ­մա­նի՝ ամէն տա­րի այդ օրը տօ­նել «Վա­րագայ Սուրբ Խա­չի տօ­նը»՝ Քրիս­տո­սի եւ Նրա Սուրբ Խա­չի փառ­քի հա­մար։ Ապա տաս­ներկու եկե­ղեցի­ներ կը կա­ռու­ցուին՝ տաս­ներկու լու­սե­ղէն սիւ­նե­րի երեւ­ման տե­ղում, իսկ այն եկե­ղեցին, ուր եկաւ եւ յանգեց Սուրբ Նշանը, ընդարձակելով կը նորոգեն եւ տեղում վանք կը հիմնեն։