ԿՈՄՍ

-Պարոն ստուգաբանութիւն, հայ ընթերցա­սէր հա­սարա­կու­թիւնը այս նոր թարգմա­նու­թեան շնոր­հիւ, ան­գամ մը եւս պի­տի ըմ­բոշխնէ «Կոմս Մոն­թէ-Քրիս­թօ» սրտա­յոյզ եւ շա­հագրգռա­կան վէ­պը։

-Այդ վէ­պը, որ հայր Ալեք­սանտր Տիւ­մա­յի գլուխ գոր­ծոցն է, Ֆրան­սա­յի մէջ վա­յելեց զգա­յացունց ժո­ղովրդա­կանու­թիւն։ Իսկ ար­տա­սահ­մա­նի մէջ՝ թարգմա­նուե­ցաւ հինգ լե­զու­նե­րու։ Առա­ջին տպագ­րութեան հե­տեւե­ցան երկրորդնե­րը, եր­րորդնե­րը...

1911 թուականն է։ Պոլ­սոյ մէջ, Օն­նիկ Ար­զումա­նի տպա­րանին մէջ մա­մու­լի տակ է Կոմս Մոն­թէ-Քրիս­թօ վէ­պին վե­ցերորդ ու վեր­ջին հա­տորի վեր­ջին պրա­կը։ Տպա­րանա­տէրը եւ գրա­շարա­պետ Վահ­րամ Գէոր­գեանը փոք­րիկ դա­դար մը տուած են։ Առի­թէն օգ­տուելով կը զրու­ցենք «կոմս» բա­ռի եւ կոմ­սե­րու մա­սին։

-Պա­րոն Օն­նիկ, հայ­կա­կան քա­ղաքա­կան պատ­մութեան մէջ ու­նե­ցեր ենք նա­խարար­ներ, մարզպետ­ներ, ոս­տի­կան­ներ, բայց, ո՛չ՝ կոմ­սեր։

-Մինչդեռ, այդ բա­ռը, թէեւ օտա­րամուտ, ամէն օր մեր մա­մուլնե­րու տակ է։ Կը բա­ւէր միայն Տիւ­մա­յի վէ­պերը եւ թա­տերա­խաղե­րը յի­շել, տես­նե­լու հա­մար, թէ որ­քա՛ն ժո­ղովրդա­կանու­թիւն կը վա­յելէ ան. Հէր­ման Կոմ­սը, Սէր Ժե­րան Կոմ­սուհին, Տը Շար­նի Կոմ­սուհին, Կոմ­սուհի Տը Մոն­սո­րօ, Պրաժ­լոն Դեր­կոմս եւ ան­շուշտ ամե­նէն համ­բա­ւաւո­րը՝ Կոմս Մոն­թէ-Քրիս­թօ խիստ ար­կա­ծախնդրա­կան եւ նոյնքան բա­րոյա­կան վէ­պը։ Այս բա­ռը, պա­րոն ստու­գա­բանու­թիւն, ան­կախ իր ծա­գու­մէն՝ ըն­թերցող­նե­րու աչ­քե­րուն առ­ջեւ կը պար­զէ հէ­քիաթա­յին կեանք մը, ուր կան սի­րային ար­կածներ, նա­խանձ, հարստու­թիւն, սնան­կա­ցում, վրէժ, աս­պե­տակա­նու­թիւն եւ գութ. մարդկա­յին բո­լոր ապ­րումնե­րը ար­քունի պա­լատի մը պա­րիսպնե­րու շքե­ղու­թեան եւ ապա­հովու­թեան մէջ։

-Իրա­ւունք ու­նիք։ Սա­կայն, յի­շեցէ՛ք, թէ բա­ռը իր առա­ջին քայ­լե­րը այդպէս չէր առած։ Կրնամ ըսել, չար­քաշ էր, յոգ­նա­ջան ու կ՚աշ­խա­տէր կեան­քի ան­մի­ջական վտան­քի մէջ։ «Կոմս» ազ­նուական տիտ­ղո­սը, -եւ­րո­պական լե­զու­նե­րու մէջ conte, conde, count, comté, cunta, kont, konti,- ու­նի լա­տինա­կան ծա­գում։ Բու­նը՝ comes, իգա­կան՝ comitissa։ Կազ­մուած է com «միասին» եւ eō «եր­թալ» բա­ռերէն։ Ուստի, «կոմս» կը նշա­նակէ «հե­տեւորդ, ու­ղե­կից, ըն­կե­րակից», ան որ Հռո­մի կայսրին հետ կը քա­լէ, կը խորհրդակ­ցի անոր հետ։ Գոր­ծի աս­պա­րէզին մէջ կոմ­սը ստո­րադաս աս­պետ էր նախ, վստա­հելի ու հա­ւատա­րիմ։ Ապա, հաս­տատ քայ­լե­րով սկսաւ պե­տական աս­տի­ճան­նե­րը բարձրա­նալ։ 342-345 թուական­նե­րուն դար­ձաւ պա­լատի բարձր պաշ­տօ­նեայ,- comes sacrarum largitonium,- գլխա­ւոր հար­կա­հան, որ նաեւ պա­տաս­խա­նատուն էր կայ­սե­րական փո­ղերա­նոց­նե­րուն, հան­քե­րուն, ջա­ղացքնե­րուն եւ գոր­ծա­րան­նե­րուն։ Ան նաեւ վար­չա­կան բա­ժան­մունքի, մա­նաւանդ սահ­մա­նամերձ մար­զե­րու նա­խագահն էր։ Նոյն դա­րու վեր­ջա­ւորու­թեան, երբ Հռո­մի արեւմտեան կէ­սը կը հա­լածուէր հիւ­սի­սային ցե­ղախումբե­րու կող­մէ ու երկրա­մաս առ երկրա­մաս կը տար­րա­լու­ծուէր, «կոմս»ը իր քայ­լե­րը ուղղեց դէ­պի արե­ւելք։

-Կ՚են­թադրեմ, նաեւ դէ­պի կայսրութեան արե­ւելեան ծայ­րա­մասը՝ դէ­պի Հա­յաս­տան։

-Այո։ Ըստ ֆրան­սա­ցի արե­ւելա­գէտ Մա­րի-Ֆե­լիսի­տէ Պրո­սէի, բա­ռը 4-րդ դա­րուն ան­ցաւ հա­յերէ­նի, երբ Թէոդոս Մեծն կայսրը այդ տիտ­ղո­սը տուաւ Մա­միկո­նեան իշ­խա­նի մը։ Յա­ջոր­դող դա­րերուն, լա­տին բա­ռը ստա­ցաւ իտա­լական conte, ֆրա­նսերէն comte եւ յու­նա­կան «կո­միս» ձե­ւերը։ Կի­լիկեան Հա­յաս­տա­նի շրջա­նին, հին-ֆրան­սե­րէն cuens բա­ռը, խա­չակիր­նե­րու առա­գաստնե­րով հա­սաւ Այաս նա­ւահան­գիստը, ու երկրորդ ան­գամ մտաւ հա­յերէ­նի բա­ռապա­շարին մէջ, այս ան­գամ՝ «գունց» ձե­ւով։ 1288 թուակա­նին Լե­ւոն Գ.ի եւ Ճե­նովա­յի հան­րա­պետու­թեան դես­պա­նի մի­ջեւ կնքուեցաւ առեւտրա­կան պայ­մա­նագիր, որուն մէջ կար հե­տեւեալ կէ­տը. «Եւ վանց Ճը­նու­վեզ վա­ճըռկնե­րոյն որ չլի­նին ճան­չած Ճը­նու­վեզ Ճը­նու­վի­զի որ­դի, նայ գունցն (consul) իր աղէկ մարդկաւքն, այ­նէ կեց­ցութիւն որ Ճը­նու­վեզ լի­նի ու Ճը­նու­վի­զի որ­դի»։ Այս կէ­տը ծնունդով ճե­նովա­ցինե­րուն կու տար Կի­լիկիոյ մէջ բնա­կու­թեան կամ կե­ցու­թեան թոյլտուու­թիւն։ Ար­տօ­նու­թիւնը կու տար Այա­սի մէջ ճե­նովա­կան հիւ­պա­տոսու­թեան դա­տարա­նը, որ կը գտնուէր «Լո­ճիա» կո­չուած շէն­քի մէջ։ Խա­չակիր­նե­րու ան­հե­տացու­մէն եւ 1375-ին Կի­լիկիոյ թա­գաւո­րու­թեան ան­կումէն ետք, կոմ­սեր չու­նե­ցանք մեր պատ­մութեան մէջ։ Բայց բա­ռը բնա­կու­թիւն գտաւ տար­բեր մե­նատի­րու­թիւննե­րու մօտ. 1706 թուակա­նին Պետ­րոս Ա-ի օրով ան մտաւ Ռու­սաստան ու գո­յատե­ւեց մին­չեւ 1917-ի յե­ղափո­խու­թիւնը, երբ գո­յու­թիւն ու­նէին 300 կոս­մ։

-Պա­րոն ստու­գա­բանու­թիւն, կը հասկնամ, թէ «կոմս» տիտ­ղո­սը հա­մապա­տաս­խան է «ոս­տի­կան» բա­ռին։ Գրա­բար հա­յերէ­նի մէջ «ոս­տի­կան» չէ՞ր կո­չուեր թա­գաւո­րին կող­մէ գա­ւառի մը, երկրա­մասի մը վրայ նշա­նակուած վե­րակա­ցուն կամ կու­սա­կալը։

-Ան­շուշտ։ «Ոս­տի­կան»ը պահ­լա­ւերէն բառ է եւ կը նշա­նակէ «հա­ւատա­րիմ, վստա­հելի»։

Կը վերսկսի աշ­խա­տան­քը։ Վեր­ջին պրա­կի վրայ անոնք կ՚աւելցնեն Ա. Տիւ­մա­յի կեն­սագրու­թիւնը, ինչպէս նաեւ Վ. Հիւ­կո­յի նա­մակը ուղղուած Տիւ­մա ըն­տա­նիքին։ 252-րդ եւ վեր­ջին էջի վրայ կը զե­տեղեն հրա­տարա­կիչ եւ պա­տուի­րատու Յ. Կ. Աշ­ճեանի լու­սանկա­րը։ «Կոմս Մոն­թէ-Քրիս­թօ»ն պատ­րաստ է։ Պա­րոն Ար­զումա­նը իր մօտ կը կան­չէ տպա­րանի պա­տանի աշ­խա­տող­նե­րէն մէ­կը ու կ՚ըսէ.

-Մու­րատ, տղաս, հոս լու­սանկա­րի քլի­շէ պատ­րաստող ինէ ու­րիշ մէ­կը չկայ, կ՚ու­զեմ քե­զի սո­րվե­ց­նել, յա­ռաջա­ցող տա­րիքիս մէջ՝ ինէ քե­զի յի­շատակ մը թող մնայ։ Բայց հի­մա, պրակ­նե­րը կ՚առ­նես, կը տա­նիս կազ­մա­րարի մօտ։ Երբ վեր­ջա­ցու­նէ, բո­լոր գիր­քե­րը կը հաս­ցունես՝ Աշ­ճեան Գրա­տուն։

Երի­տասար­դը «Այո, էֆէն­տի» կ՚ըսէ ու գոր­ծի կը լծուի։

-Պա­րոն ստու­գա­բանու­թիւն, Կե­սարա­ցի նո­րեկ մըն է։ Գործ տուինք։ Ըն­դունակ է։ Ար­հեստն ալ կը սի­րէ։ Միայն, թէ մեր գոր­ծը ապե­րախտ է։ Որ­քան ալ աշ­խա­տինք, կոմ­սեր պի­տի չդառ­նանք։

-Պա­րոն Ար­զուման, գալ տա­րի հայ­կա­կան տպագ­րութեան 400-ամեակն է։ Պի­տի յի­շուին ու մեծ պա­տիւ պի­տի ստա­նան մեր տպագ­րիչնե­րը։ Ար­դէն Թէոդի­կը սկսած է յու­շա­մատեան մը պատ­րաստել։

-«Տիպ Ու Տառ»։ Այդ գիր­քին հա­մար ես ալ ինքնա­կեն­սագրու­թիւն մը կը պատ­րաստեմ։

-Հայ ազ­գը այժմ պէտք ու­նի գրա­շար­նե­րու, տպագ­րողնե­րու, կազ­մա­րար­նե­րու։ Իսկ կոմ­սերն ու կոմ­սուհի­ները շա­րու­նա­կեն մնալ վէ­պերու մէջ։ Ձեր յա­ջորդ գո՞ր­ծը...

-Գրի­գոր Զօհ­րա­պէն եր­կու նոր գիրք, «Լուռ Ցա­ւեր», «Կեանքը Ինչպէս Որ Է»։ Շուտով կը սկսինք գրաշարել։

-Դուք իսկական «կոմս» էք, մեր գրականութեան «հաւատարիմ եւ վստահելի» մշակները։