Հայոց աշխարհի կախարդներն ու վհուկները

ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ

Կախարդների ու վհուկների մասին աւանդազրոյցներու կը հանդիպենք հեռու ու մօտիկ, ծանօթ ու ան­ծա­նօթ ժո­ղովուրդնե­րու մշա­կոյթնե­րում։ Այ­սօր ան­հա­ւանա­կան թուացող պատ­մութիւննե­րը երեկ կաս­կած ան­գամ չէին հա­րու­ցեր։ Նրանց հան­դէպ մարդկանց սար­սուռը յա­ճախ կ՚օգ­տա­գոր­ծուէր ոչ բա­րի նպա­տակ­նե­րով եւ շատ աւե­լի ահա­սար­սուռ գոր­ծո­ղու­թիւննե­րու առիթ կը հան­դի­սանար։ Բա­ւական է յի­շել միջ­նա­դարեան Եւ­րո­պայի՝ «վհուկնե­րից ազա­տուե­լուն ուղղուած մե­թոտ­նե­րը»: որ­քան կին եւ ինչպի­սի դա­ժանու­թեամբ զոհ գնա­ցին այդ վայ­րա­գու­թիւննե­րուն…

Կա­խարդնե­րի մա­սին առաս­պելներն ու զրոյցնե­րը շատ հի­նէն կու գան, ին­չը զար­մա­նալի չէ, զի նրանք մարդկանց հետ եւ որ­պէս մարդ ծնած են, պար­զա­պէս քիչ մը կը տար­բե­րէին հա­սարակ մարդոցմէ իրենց զօ­րու­թեամբ։

Գու­ցէ նրանց մա­սին պատ­կե­րացումնե­րը վե­րապ­րուկներն են հին ժա­մանակ­նե­րու շա­ման­նե­րի եւ հե­քիմ­նե­րի գո­յու­թեան։ Իսկ գու­ցէ ինչ-որ ոգե­ղէն­նե­րու հետ են կա­պուած, կամ էլ՝ այդպէս էլ ինքնու­րոյն ու առան­ձին էակ­ներ էին։ Թե­րեւս վհուկ անու­նը թէ հա­յերէ­նում եւ թէ այլ ու­րիշ լե­զու­նե­րում միան­շա­նակ չի ստու­գա­բանուեր եւ յա­ճախ կը կա­պուի մի այլ բա­նի խոր իմա­ցու­թեան եւ կամ դի­ցայի­նի հետ։ «Վհուկն այն է, որ ի վհաց եւ յանդնդոց մե­ռեալս կեր­պա­րանէն», - կ՚ըսէր Տա­թեւա­ցին։ Ալի­շանը վհու­կի ծա­գումնա­բանու­թիւնը վիհ կամ վեհ բա­ռէն կը բե­րէր։ Ու­րիշնե­րը արա­բերէն ֆիքհ բա­ռի հետ կը կա­պէին՝ որ­պէս թէ օրէնք-օրէնսդրու­թիւն։ Աճա­ռեանը կը կաս­կա­ծէր՝ գու­ցէ թէ հին պարսկե­րէն վա­հաւ, վա­հու, եւ կամ զեն­դե­րէն վան­հաւ, վան­հու, վօ­հու բառն է, որ բա­րի կը նշա­նակէ՝ կրօ­նական ու բա­րոյա­կան առու­մով, որ գոր­ծա­ծուած էր նաեւ աս­տուած­նե­րի հան­դէպ, եւ պահ­լա­ւերէն ուկ վեր­ջա­ծան­ցը՝ այ­սո­ցիկ հին ձե­ւը հա­մարե­լով վո­հուկ բա­ռը եւ հա­մեմա­տելով նրանց մէ­նէ աղէկ­նե­րի, աղէկ մա­նուկնե­րի հետ։

Հա­յոց աշ­խարհում կա­յին թէ բա­րի կա­խարդներ եւ թէ չար վհուկներ: եր­կուքն ալ առա­ւելա­պէս կին էակ էին եւ հիմ­նա­կանէն առա­ջացած տա­րիքում՝ «պա­ռաւ­ներ» կ՚ըսէին ասոնց։ Բա­րինե­րը հան­գիստ կ՚ապ­րէին գրե­թէ ամէն գիւ­ղում եւ միշտ գործ ու­նէին: նրանց խոր­հուրդնե­րին կա­րօտ էր գիւ­ղի ողջ բնակ­չութիւ­նը։ Կը հա­մարուէր թէ նրանք սրբե­րի ներշնչան­քով են իրենց տա­ղան­դը ստա­ցել եւ ըստ իրենց տա­ղան­դի կը կո­չուէին թիզ չա­փող, եղնգի աշող, փիլ­թա թա­փող, նետ դնող, գա­րի ցկող եւ այլն։

Իսկ կա­խարդներ կա­յին, որ ձեռ­քի գա­ւազա­նի մէկ հա­րուա­ծով ու­նակ էին մար­դուն որե­ւէ կեն­դա­նու փո­խակեր­պել, ասենք՝ գայ­լի, ար­ջի, աւա­նակի կամ որե­ւէ մէկ թռչնի։ Երբ նրանք նոյն գա­ւազա­նով մէկ ան­գամ էլ հա­րուա­ծէին այդ կեն­դա­նուն, ան նո­րէն մարդ կը դառ­նար։

Ջա­ւախ­քում կա­խարդնե­րի տե­սակ կար, որք «պո­չուոր պառ­ւը­ներ» անուամբ էին յայտնի։ Նրանք ի ծնէ պոչ ու­նէին։ Երբ այս պո­չը կը մե­ծանար, կա­նայք կա­խար­դե­լու շնորհք ձեռք կը բե­րէին՝ առա­ւելա­պէս սի­րային յա­րաբե­րու­թիւննե­րու հար­ցե­րում, զո­րօրի­նակ, օգ­նել փախցնել ան­մատչե­լի սի­րու­հուն, մէ­կի սէ­րը դէ­պի միւ­սը գրա­ւել եւ այլն։ Իսկ երբ կ՚ու­զե­նային, որ պո­չուոր պա­ռաւ­ներն այ­լեւս կա­խար­դութիւն չա­նեն, կը կտրէին նրանց պո­չը։

Պո­չուոր պառ­ւը­ները կը հեծ­նէին խնո­ցին, օձը մտրակ կ՚ընէին, եւ երկնքի «օխ­տը ղա­թից»՝ եօթ յար­կէն կը թռչէին, ուր որ իրենց սիր­տը կ՚ու­զէր։ Նրանք նաեւ կա­րող էին անե­րեւոյթ շրջել: եւ ո՞վ գի­տէ, գու­ցէ հի­մա էլ նրանք կը շրջեն մեր շուրջը՝ մեր աչ­քին աննշմա­րելի մնա­լով։

Մար­դիկ վե­րապա­հու­մով կը վե­րաբե­րէին պո­չաւոր պա­ռաւ­նե­րուն։ «Զինչ ինչ վո­հուկն իցէ: Պարտ է ասել դեւ իմն չար է, որ յո­րովայ­նէ կա­նանց խօ­սի»։ Երբ մի կին միւ­սին նե­ղաց­նել կ՚ու­զէր, նրան «պո­չաւոր» կ՚անուանէր։

Թէեւ կը հա­ւատա­յին, որ պո­չուոր պառւնե­րը սա­տանա­յի եւ չար­քե­րի ազ­դե­ցու­թեամբ ու կամ­քով կը գոր­ծէին, նրանց գոր­ծո­ղու­թիւննե­րը կա­րող էին եւ բա­րի նպա­տակ­նե­րի ծա­ռայել, եւ յա­ճախ նրանցմէ «կ՚ազա­տուէին» պար­զա­պէս վա­խի կամ չի­մացու­թեան պատ­ճա­ռով, կամ էլ որով­հե­տեւ կը հա­ւատա­յին որ նրանք չար են, ան­գամ երբ չա­րու­թիւն նրանցմէ չեն տե­սած։

Ահա Գան­ձա­ցի Սպեր­ցոնց Ան­նան կը պատ­մէր, որ Սպե­րում ձմրան գի­շեր մը ձայ­ներ կը լսէ եւ դուրս կ՚ել­նէ տնէն։ Կը տես­նայ, որ իրենց տան եր­թի­կին մեծ կա­րաս կայ դրուած։ Կը բարձրա­նայ կա­րասը մօ­տիկէն նա­յելու, յան­կարծ ոտ­նա­ձայ­ներ կը լսէ, շու­տա­փոյթ կա­րասի մէջ կը թաք­նուի։ Այդժամ մի պա­ռաւ կու գայ, կը հեծ­նի կա­րասը եւ նրանք կը թռչեն, կու գան հե­ռու մի տեղ՝ չի­ման-դաշ­տի մէջ կ՚իջ­նեն։ Պա­ռաւը որ կ՚իջ­նի, մի մեծ օձի կը «ղամ­չի»՝ կը մտրա­կէ ու կը գնայ։

Պա­ռաւը երբ կը հե­ռանայ, Ան­նան կա­րասէն դուրս կու գայ, կը տես­նի թէ ինչ որ այ­գու մէջ է, հո­րիզո­նին ալ ղո­ճա՝ մեծ, քա­ղաք մը կ՚երե­ւայ։ Կը մօ­տենայ պաղպնջուն, ան ալ կ՚ըսէ թէ իրենք Մը­սըր են։ Ան­նան պաղ­չա­յէն քիչ մը կա­նաչ խոտ կը քա­ղէ եւ նո­րէն պահ կը մտնի կա­րասի մէջ։

Քիչ անց պա­ռաւը կու գայ, կը մտրա­կէ օձին, այն կա­րասը կը թռցնէ, կը հասցնի իրենց եր­թի­կը։ Ան­նան կա­րասի մէ­ջէն կը նա­յի, կը տես­նայ, որ այդ պա­ռաւը իրենց Շո­ղեր Ան­նան է։ Երբ տուն կը հաս­նին, Ան­նան արագ կ՚եր­թայ կը պատ­մէ իւր տնե­ցինե­րուն իր տե­սած-ապ­րա­ծը։

Շո­ղեր ապ­լա­յի ամու­սինն ալ Ան­նա­յենց տա­նը կ՚ըլ­լայ, ամ­մա չէր հա­ւատար Ան­նա­յի պատ­մածնե­րուն։ Այ­դու Ան­նան ցոյց կու տայ նրան իր քա­ղած կա­նաչի­ները՝ ըսե­լով թէ այս ձմրան գի­շերով հա­պա իրեն որ­տե­ղի՞ց այս կա­նաչի­ները։

Այ­սուետք նրանք բո­լորով կու գան Շո­ղեր ապ­լա­յին կը բռնեն, օլի կու տան՝ չուանով կո­լօրէն, տաք տաք ջու­րը գլխէն վար կու լցին։ Օ սա­հաթ՝ այնժամ Շո­ղեր ապ­լա­յի պո­չը դուրս կ՚ել­նի, իսկ նրանք առանց հա­պաղե­լու կը կտրեն դա­նակով։

Այդ օրէն ետ­քը Շողեր ապլան այլեւս չհեծաւ կարասն ու աշխարհք չչափեց։