ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
narekian2000@yahoo.com
Մենք մեր մասին բարձր կարծիք ունինք, ինչպէս մեր շուրջ գտնուողները. այսինքն անոնք, որոնք թէեւ մեզմէ չեն, սակայն մեզ հեռուէն կը դիտեն եւ որոշ գաղափար մը ունին մեր մասին։ Մեր՝ այսինքն հայերուն։
Անցեալ շաբաթավերջին կը պտտէինք Ֆաթիհն ու շրջակայքը։ Մեր պտոյտին սկսանք Սարաչհանէէն, անցանք Ֆաթիհի մզկիթի բակէն, քալեցինք մինչեւ Եավուզ Սելիմի մզկիթը, տեսանք Ֆեթհիյէի մզկիթը, որ բիւզանդական նախկին տաճար մըն է եւ ուր դեռ կը պահպանուի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչին գեղեցիկ մէկ խճանկարը, հոնկէ իջանք մինչեւ Քեֆելի՝ տեսնելու համար մզկիթի վերածուած Ս. Նիկողայոսի պատմական եկեղեցին, ուր Աբգար Դպիր Թոխաթեցի հիմնադրած էր Պոլսոյ առաջին տպարանը, 1567-ին։ Ճարտարապետութեան պատմաբան բարեկամ մը մէկ կողմէ բացատրութիւններ կու տար մեզի քաղաքին այդ մասերուն վերաբերեալ՝ մղելով մեզ պատկերացնելու նախկին տեսքը, որ բաւական մը հեռու ըլլալու էր այժմու վիճակէն։ Բազմայարկ, տգեղ շէնքեր անծրագիր ընդարձակումի մը ապացոյցներն էին։ Պատասխանատուներ, եթէ կային անշուշտ, ոչ վաղ անցեալին որեւէ ուշադրութիւն ընծայած չէին կառուցապատման նրբութիւններուն։ Նոյն վիճակը կը շարունակուէր նաեւ այսօր։ Հսկայ բեռնատար կառքեր նեղլիկ փողոցներուն մէջ կը շրջին՝ շինարարական այլ կառքերու ուղեկցութեամբ, ահ ու սարսափ տարածելով իրենց շուրջբոլորը։ Փոշոտ փողոցներուն մէջ ո՛չ մէկ կանաչութիւն, իշխող է միայն մոխրագոյնը։ Աւելորդ է խօսիլ տգեղութեան մասին. շէնքեր՝ շինուած առանց նրբութեան, առանց գեղագիտական ակնկալութիւններու, այլ միայն առեւտրական նպատակներով, ամենէն աժան ձեւով, քաղաքաշինական դոյզն պահանջքները բաւարարելու համար միայն։ Վրայ վրայի դրուած տուփիկներ ըլլային կարծէք, սակայն մանուկ մը այդ տուփիկներն իսկ գեղեցկացնելու ջանք մը պիտի ընէր։ Ո՛չ թէ կառուցում, այլ քանդում մըն է եղածը...
Պտոյտին մասնակից ընկերուհի մը, իր տեսածներուն ալ տպաւորութեամբ, դարձաւ ինծի ու ըսաւ.
-Օր մը հայ քաղաքապետ մը ունենար մեր քաղաքը, որպէսզի այս բոլորը կանոնաւորէր։
-Ինչո՞ւ կը կարծես, որ հայ քաղաքապետ մը պիտի կանոնաւորէր այս ամբողջ անկարգութիւնը։
-Չէ՞ որ քաղաքին բոլոր գեղեցկութիւնները հայերը կառուցած են՝ Պալեանները եւ միւս բոլոր կարեւոր ճարտարապետները հայ են։
-Բարձր կարծիք ունիս հայերուն մասին,- կրցայ ըսել միայն։
Շատ անգամ մենք նոյնպէս բարձր կարծիք մը ունինք մեր մասին։ Պատճառը, կը կարծեմ, անցեալը ֆետիշացնելն է՝ առանց տեսնելու ներկան։ Քանի մը օրինակ։ Ամենահայաբնակ վայրը Քընալը կղզին է այսօր։ Ոչ հեռու անցեալին գեղեցիկ ապարանքներով, պարտիզաւոր տուներով, ճաշակաւոր բնակարաններով, կանաչապատ ընդարձակ տարածութիւններով լեցուն կղզին այսօր վերածուած է տգեղ, կրաձոյլ զանգուածի մը։ Հայեր, որոնք փայտաշէն, պատմական որոշ արժէք մըն ալ ներկայացնող մեծ ու պզտիկ ապարանքներ ունեցած էին այնտեղ, առանց խղճի խայթի կրցած են քանդել տալ զանոնք՝ կառուցելու համար կրաձոյլ շինութիւններ, որպէսզի իրենց շահը բազմապատկուի։ Նոյնիսկ այդ ապարանքներուն պարտէզները ոչնչացուցած եւ բազմայարկ շէնքեր տնկած են հոն։ Արդիւնքին ունինք այսօր կղզի մը, որ տգեղագոյնն է՝ համեմատած միւսներուն։
Կառավարութեան կարգադրութիւններուն «շնորհիւ», համայնքը վերջին քանի մը տարիներուն հնարաւորութիւն ունի արժեւորելու մինչ այդ անօգտագործելի տարածութիւնները։ Երբ արդիւնքը դիտեմ՝ կը վարանիմ բարիք անուանելու, որովհետեւ աւելի չարիք դարձան քաղաքին, բնութեան եւ ըստ երեւոյթին ո՛չ մէկ օգուտ ալ կու տան համայնքին, քանի դեռ աղաները կը խօսին դպրոցները փակելու մասին։ Քաղաքին կեդրոնական մասերուն գտնուող այդ տարածքները, որոնք մեծ մասամբ կանաչապատ էին, կանաչապատ իսկ չըլլային՝ ազատ տարածքներ էին, որ շնչելու տեղ մը կը բանային քաղաքաբնակներուն, անխնայ ոչնչացուեցան, կոտորուեցան։ Շիշլիի կեդրոնին տնկուած տգեղ երկնաքերը «Սապանճը» հոլտինկի նման դրամատիրական շղթային մաս կազմող կազմակերպութեան մը չի պատկանիր, այլ աւելի քան հարիւրամեայ պատմութեան տէր հայ դպրոցի մը, որ անցեալի իր ընդարձակ բանջարանոցը զոհեց «արդի» պահանջքներուն։ Աւելի քան 200-ամեայ անցեալի տէր հայկական հիւանդանոցի վարչութիւն մըն էր դարձեալ, որ քանդեց իր գեղեցիկ ու ընդարձակ պարտէզը, յարակից անուշիկ թատերասրահը, ոչնչացուց իր հիւանդանոցի մասնաշէնքն իսկ՝ կառուցելու (կամ կառուցել չկարենալու) համար առեւտուրի կեդրոն մը։ Եւ դեռ իր շուրջ 300-ամեայ պատմութեամբ հպարտ վարժարան մը հիմնադիրներուն կողմէ մանուկ ու պատանի աշակերտներուն կտակուած եզակի ծառաստան-պարտէզը ոչնչացուց եւ հողին հաւասարեցնելով պատմական թատերասրահ մըն ալ, այնտեղ կառուցելու սկսաւ առեւտուրի կեդրոն մը, բնակարանային համալիր մը, նորօրեայ բառով՝ ռեզիտանս մը։ Թուե՞մ դեռ։
Վիճակը փայլուն չէ նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ։ Մայրաքաղաք Երեւանի կեդրոնին գտնուող պատմական բոլոր շէնքերը, գրեթէ առանց բացառութեան (ատոնցմէ մէկն ալ կը պատկանէր ազգային հերոս Արամ Մանուկեանին), քանդուեցան, ոչնչացուեցան։ Օփերայի գեղեցիկ շէնքը օղակող պարտէզը այսօր սրճարաններու դրախտավայր մըն է։ Հանրապետութեան հրապարակին մերձակայ պատմական շինութիւն մը, որ 1918-1920-ին եղած էր Հայաստանի առաջին հանրապետութեան կառավարական կեդրոնը, եղծուեցաւ յաւելեալ յարկով մը։
Անոնք՝ այդ շինարարութիւնները իրականացնողները, հանրային օգուտով կը պատճառաբանեն իրենց գործունէութիւնը։ Թերե՛ւս, չեմ գիտեր այդքանը։ Յստակ է սակայն որ այդ շինարարութիւնները արժէք մը չեն աւելցներ այս քաղաքի կամ համայնքի պատմութեան, արուեստի կամ գեղագիտական տեսակէտէ ոչնչութիւններ են եւ կը ցոլացնեն զանոնք կառուցողներուն անճաշակութիւնը միայն, կ՚ապացուցեն բնութեան նկատմամբ ունեցած իրենց թշնամանքը։
Ընկերուհիիս հայ քաղաքապետ մը ունենալու մասին ըրած մաղթանքին տալիք մէկ պատասխան ունէի այդ պահուն.
-Տունէ տեղէ հեռու թող ըլլայ..
