Բառերուն ամէնէն տպաւորիչը…
-Երկար ժամանակ այսպէս պատուէր չէի առած։ Տի՞պ կ՚ուզէք։
-Այո։ Նշխար տպելու փայտէ տիպ։ Ինծի համար չէ։ Մեր եկեղեցւոյ քահանան ուզեց։ Դրամ ալ ուղարկեց։ Ըսաւ, թէ դուք Էջմիածնի վերջին փայտափորագրիչն էք եւ գեղեցիկ տիպեր կը շինէք։
-Քանի՞ օր դեռ հոս էք։
-Միայն այսօր։ Վաղը կը վերադառնանք։
-Լաւ։ Սպասեցէք, կը պատրաստեմ մէկ հատ։
Ու վարպետ Կիրակոսը, ծերունի այդ արհեստաւորը,- ըստ երեւոյթին՝ վերջինը իր տեսակին մէջ-, կը նստի փոքրիկ սեղանիկին առջեւ, վրան կ՚առնէ սեւ կաշիէ գոգնոցը ու կը սկսի դասաւորել գործիքները, -գործիքներ, որոնք երկու-երեք սերունդ հնութիւն ունին եւ աւանդն են անկասկած հին վարպետներու։ Կիրակոսը աչքին վրայ կը դնէ նաեւ ակնոց, որու վրայ նստած փոշին կը վկայէ, թէ այդ գործիքը ականատեսն է բազմաթիւ ստեղծագործութիւններու։ Տիպ փորագրելու այս «արարողութիւնը» կը ստեղծէ նաեւ հայկական տիպերու եւ «տիպ» բառի մասին խօսելու հազուագիւտ պահ։
-Տիպեր փորագրելու արուեստը շատ հին աւանդութիւն է։ Մեր եկեղեցւոյ պատմութեան չափ հին... Միջնադարեան վարպետները ստեղծած են այնպիսի գեղեցիկ տիպեր, որոնք այժմ կը ցուցադրուին մայրաքաղաքին մէջ, Ազգային թանգարանի նմէջ։ Ի՞նչ նկար կ՚ուզէք տիպին վրայ։
-Խաչելութիւն։ Իսկ երկու կողմերուն մակագրութիւն՝ «Յս Քս»։ 7 սանթիմ տրամագիծով։ Պարոն Կիրակոս, «տիպ» բառը, դուք մի նայիք իր միավանկ փոքր կազմին, փրկարարի մեծ դեռ կատարեց հայոց պատմութեան մէջ, մանաւանդ ճգնաժամային օրերուն։ Բառը ծագումով յունական է։ Նախատիպը՝ «տիպոս» -τύπος- որ բուն կը նշանակէ հարուած։ Անոր արմատն է «տիպտօ» բայը -τύπτω- «զարնել»։ Լատիններու մօտ typus, ժամանակակից կենդանի լեզուներու մէջ type, typ, tipo։
-«Զարնել», այսինքն քանդակել, փորաքգրել իմաստով...
-Այո։ Ուստի, ինչ որ ձեզի պէս արուեստագէտներ կը շինէին փայտով, մետաղով կամ քարով՝ կը դառնար «տիպ», ինչպէս՝ նշան, դրամի կնիք, պատկեր, ելն.։ Բառը մուտք գործեց միջնադարեան Հայաստան, հոգեւոր գրականութեան միջոցով։ Հրաչեայ Աճառեանի Արմատական բառարանի վկայութեամբ, Ս. Եփրեմի, Աղեքսանդրացի Փիլոնի եւ Յովհաննէս Ոսկեբերանի գործերուն մէջ «տիպ»ը նշանակեց «նախանկար օրինակ»։ Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան Ողբերգութեան» երկին մէջ 22 անգամ հնչեց «տիպ» բառը եւ անոր ճիւղաւորումները- թխատիպ, հանգունատիպ, նմանատիպ, ճշմարտատիպ։
-Կը յիշեմ հատուած մը այդ բանաստեղծութենէն, ուր «տիպ»ը դարձեր է ածական Աստուծոյ. «Ընտանի անուն, մերձաւոր ձայն, կցորդութիւն հարազատ, խնամածութիւն հայրենի, խոստովանեալ անուն, պաշտեցեալ պատկեր, անպարագիր տիպ»։ Գիշերները կը սիրեմ Նարեկ կարդալ։ …Պարագիծի վրայ զարդարանք դնենք, ողկոյզ, երկրաչափական գիծեր, տպաւորիչ կ՚ըլլայ։
-Շնորհակալ եմ։ Պարոն Կիրակոս, ապա եկաւ «տպաւորել» բայը ու տեղ գտաւ Ս. Գիրքի թարգմանութեան եւ Ագաթանգեղոսի «Պատմութիւն Հայոց» աշխատասիրութեան մէջ։ Իսկ «տիպար կամ տիփար» բառը կեանք առաւ Ս. Ներսէս Շնորհալիի եւ Մխիթար Ապարներցիի մօտ։ Առաւել տպաւորիչ են «տիպ»ով շինուած արտայայտութիւնները, ինչպէս՝ «Տիպ մեռելոց» ուրուական, «Տիպք կերպարանաց» կերպարանք, նկարագիր, «Ի տիպ» նման, ձեւ, «Այսու տպով» այսպէս, այս ձեւով, «Բերել զտիպ ուրուք» նմանիլ։
-Խաչի ներքեւ կարելի է Ս. Էջմիածնի գմբէթի ուրուագիծը փորագրել։ Տեղ կայ։
-Շատ լաւ...։ Պարոն Կիրակոս, 1512 թուականին «տիպ» բառը ունեցաւ իր ամենամեծ վերելքը։ Այս համեստ միավանկը դարձաւ ազգային վերածնունդի եւ ազատագրական շարժումի մայր տիպարը։
-Նկատի ունիք հայկական տպագրութեան ծնո՞ւնդը։
-Այո։ Երբ լոյս տեսաւ «Ուրբաթագիրք»ը, հայոց լեզուի եւ կեանքի մէջ մուտք գործեցին «տիպ» բառի լուսաւոր ճաճանչները, ինչպէս՝ տպել, տպարան, տպագրիչ, տպասալ, տպարանատէր, տպարանապետ, տպագիր, տպագրական, տպագրատուն։ Ունեցանք նոր արտայայտութիւններ. «Արտատպուած է…», «Բ. Տպագրութիւն», «տպագրական սխալ»…
-Տպագրութիւնը հայկական հողի վրայ հաստատուեցաւ 1771 թուականին, ճիշդ այստեղ, Էջմիածնի մէջ, երբ Սիմէոն Երեւանցի կաթողիկոսը հիմնադրեց տպարան վանքէն ներս։
-Եւ ժամանակի ընթացքին ալ յայտնուեցան տպագրութեան նոր տեսակներ. զնկատիպ, խմորատիպ, ապակետիպ։
-Ապակետի՜պ։ Այսպէս բազմագրուեցաւ Աճառեանի Արմատական բառարանը։
-Հայերէն «Աստուածաշունչ»երու ամենէն «գեղեցկատիպ»ը 1733 թուականի Վենետիկի պատկերազարդ հրատարակութիւնն է: Ունեցանք «արագատիպ» տպարաններ, ինչպէս Թիֆլիսի Մնացական Մարտիրոսեանի եւ Թաւրիզի հայոց թեմական տպարանները: Հայը տեսաւ «դժոխատիպ» դէմքեր, վիհեր, բանտեր, «տղմատիպ» կենցաղներ, «լուսատիպ» պատկերներ, «անտիպ» բանաստեղծութիւններ, «վիմատիպ» դիմանկարներ, թատերական յայտարարութիւններ, «սկզբնատիպ» ձեռագրեր, «ինքնատիպ» ճարտարապետութիւն, «խաչատիպ» եկեղեցիներ, «աստուածատիպ» սուրբեր, «ոսկետիպ» մատեաններ, փոքր կամ մեծ «տպաքանակ» ունեցող հրատարակութիւններ, «տպաւորապաշտ» գեղանկարիչներ, կրակի նման «հրատիպ» աչքեր, գեղաձոյլ «վայելչատիպ» տառեր, կոյսեր եւ վերջապէս՝ «հրեշտակատիպ» գեղեցկուհիներ,- ինչպէս ան, որ տպաւորեց միջնադարու տաղասաց Յովհաննէս Կաֆացին.
«Իմ գեղեցիկ, հրեշտակատիպ, լուսատեսիլ, եկ առ իս
Չքնաղագեղ, զարմանալի, պայծառ պատկեր, եկ առ իս»։
Իսկ 1912 թուականին հայոց տիպն ու տառը պսակուեցաւ բանասէր Թէոդիկի հրատարակած շքեղ մէկ հատորով. «Տիպ ու Տառ», -պատկերազարդ, գեղատիպ հանրագիտարանային աշխատասիրութիւն մը, որ նուիրուած էր գիրերու գիւտի 1500-ամեակին եւ հայկական տպագրութեան 400-ամեակին։
Պատրաստ է տիպը։ Փորագրիչ Կիրակոսը վրձինով մը կը մաքրէ փոսիկները ապա կը սոսնձէ կոթը։
-Շատ տպաւորիչ։ Արուեստի գործ իսկական։
-Տպաւորիչ էր «տիպ»ին պատմութիւնը։
-Ի՞նչ պէտք է որ վճարեմ։
-Անկեղծօրէն, ժամանակը եկած է, որ ես հանգստեան կոչուիմ։ Այսօր կան եռաչափ տպիչներ։ Զարմանալի գործ կը տեսնեն։ Մաքուր եւ արագ։ Ասիկա վերջին տիպն էր որ ես փորագրեցի։ Նուէր էջմիածինցի վարպետ Կիրակոսէն։ Ձեզի հետ տարէք որպէս յիշատակ։ Անոր տպած նշխարները օրհնութիւններ թող բերեն մեր ազգին։
