5-րդ դար։ Գրաւոր հայերէնի խանձարուրային շրջանն է։ Ամէն բառ -բնիկ հայկական, թէ՝ փոխառութիւն- սկսեր է ոսկեդարեան մատենագրութեան ընտիր էջերուն մէջ իր տեղը առնել եւ ուղեկից դառնալ երկհազարամեայ ոդիսականի մը։ Այդ բառերէն մէկն է՝ ՍՊԻՏԱԿ- բառ մը, որ տեսաւ բազմաթիւ փայլուն՝ եւ ո՛չ նուազ՝ սեւ օրեր։ Ահա «ՍՊԻՏԱԿ»ի համառօտ պատմութիւնը։
«Սպիտակ»ը առաջին անգամ ընթերցողներուն ներկայացաւ Ս. Գիրքի հայերէն թարգմանութեան մէջ։ 40 անգամ։ Նոյն գիրքի մէջ անոր ընկերակցեցան անոր շառաւիղները, ինչպէս՝ սպիտակացեալ եւ սպիտակացուցանել։ Նոյն արմատով շինուած տեսանք նաեւ պատկերալից արտայայտութիւններ. «... այր մի սպիտակաձի յոսկիազէն վառեալ, ճոճէր զնիզակն», «... սրբեցան ուխտաւորք նոցա, իբրեւ զձիւն սպիտակացան, իբրեւ զկաթն զտեցան», «... զգեղեցկութիւն սպիտակութեան նորա խտղտէ զաչս» եւ «... ծով ապակեղէն ի նմանութիւն սպիտակութեան սառին»։
Նոյն տասնամեակներուն կը գործէր Եզնիկ Կողբացին՝ իմաստասէր եւ թարգմանիչ աշակերտը Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի։ Անոր «Եղծ Աղանդոց» աշխատասիրութեան մէջ ներկայ է «սպիտակ»ը պայծառ բառակապակցութիւններով. «սպիտակ ատամունքն», «ապակի սպիտակ», «աստղ սպիտակարար», «սպիտակ թուխ»։ Իսկ Ագաթանգեղոսը կը գրէ, թէ հայոց Խոսրով թագաւորը, պարսիկներու դէմ իր տարած յաղթանակի ի պատիւ, բոլոր հայերուն կը հրամայէ ուխտի երթալ եօթը մեհեան ու նուիրել սպիտակ ցուլեր, սպիտակ նոխազներ, սպիտակ ձիեր եւ սպիտակ ջորիներ։
Հինգհարիւր տարի առաջ։ Ս. Գրիգոր Նարեկացին «Մատեան Ողբերգութեան» բանաստեղծութեան մէջ կը դիմէ «սպիտակ» բառին՝ նկարագրելու համար այն բարեգութը եւ ներողը, որ սեւ ագռաւներու մէջ իսկ կը տեսնէ սպիտակ աղաւնիներու երամ մը. «Յորս է տեսանել ի մէջ արջնատես ագռաւուց՝ սպիտականիշ երամս աղաւնեացե։ (Բան ԼԱ.ռ 19րդ դարուն «սպիտակեը սկսաւ երանգներ՝ իմաստի յատուկ շեշտեր ստանալ։ 1879 թուականին Պերճ Պռոշեանցը նկարագրեց հայկական նահապետական գիւղը։ «Հացի Խնդիր» վէպի մէջ տեսանք «սպիտակամօրուս պատուելիներ», -ծերունիներ, որոնք ըստ հին ժամանակներու աւանդութեան, բոլորի օգտի համար գիւղական կառավարչական գործ կը կատարեն։ Իսկ Ակսել Բակունցի գրչին տակ «սպիտակեը դարձաւ վէպ,
«Սպիտակ Ձին», ուր Ցոլակը, պատմութեան հերոս ազնիւ ձին, ունէր «սպիտակ նշաններ, սպիտակ բիծեր»։ «Սպիտակ»ը առաւ «ստակ» ձեւը ու նշանակեց «արծաթադրամ»։
«Ազգին ստակը կորզողները» դարձան Յակոբ Պարոնեանի եւ այլ երգիծաբաններու քննադատութեան առարկաներ։ Առաւելաբար, ճկուն «սպիտակ»ը ունեցաւ փոխաբերական իմաստներ, պատկերալից բառակապակցութիւններ, ինչպէս՝ պարզ, պայծառ «սպիտակ գիշերներ», մաքուր, ջինջ՝ «սպիտակ թուղթ», մաքուր խիղճով մարդ «երեսը սպիտակ», ընտրութիւններու մէջ դրական կողմ «սպիտակ քուէ», հազուագիւտ բան կամ բարձր ծագումով մարդ «սպիտակ ագռաւ», հակայեղափոխական, հակախորհրդային «Սպիտակ Բանակ», ԱՄՆի նախագահական նստավայր «Սպիտակ Տուն», օղի «սպիտակ ջուր», ջուրը որպէս ուժանիւթի աղբիւր «սպիտակ ածուխ», ճատրակի մէջ՝ «սպիտակներ»։
Նախ գան «սպիտակ»ի մուգ եւ սեւ օրերը յիշելը, հաստատենք, թէ «սպիտակ» բառը մերն է, անտարակոյս։ Բայց, ո՛չ բնիկ հայկական բառ է ան։ Հայկեան բարբառին անդադար ծառայած այս համեստ բառը փոխառութիւն մըն է։ Ունի իրանական ծագում։ Բունը՝ spetak։ Կը նշանակէ «փայլուն, պայծառ»։ Ծննդակից բառերն են. çveta, çvetaka, çvit, svetu, white, Weiss, wit։ Բոլորն ալ կը նշանակեն «սպիտակ»։
«Սպիտակ»ը եղաւ ազնիւ եւ շնորհեց բազմաթիւ բառեր, պայծառեցուց մեր լեզուն.
«սպիտակաբաշ, սպիտակաբեխ, սպիտակագեղ, սպիտակագլուխ, սպիտակաթոյր, սպիտակահեր, սպիտակաձեռն, սպիտակաճակատ, սպիտակամազ, սպիտակամաշկ, սպիտակամարմին, սպիտակամորթ, սպիտակամօրուք, սպիտականիշ, սպիտակավարս, սպիտակատամ, սպիտակաւուն, սպիտակատուտ, սպիտակարիւնութիւն, սպիտակափայլ, սպիտակափառ, սպիտակափրփուր, սպիտակեղէն, սպիտակերպ, սպիտակերես, սպիտականալ, սպիտակացնել, սպիտակուց, ձիւնասպիտակ... Հրաչեայ Աճառեանի վկայութեամբ բառը Սուեդիոյ մէջ (Մուսա Լեռ) «իւսբիւդիւգ» էր, Հաճնոյ մէջ՝ «իսբիդօգ», Արցախի եւ Թիֆլիսի մէջ՝ «սի՚պտակ», Ալաշկերտի եւ Մշոյ մէջ՝ «սիվդագ»,
Վանայ մէջ՝ «սիվտակ», Խարբերդի մէջ՝ «բիդագ»։
Լոռիի մէջ Սպիտակը քաղաք է եւ գետ, լեռ է եւ լեռնագագաթ։ Բայց առասպելական այդ աշխարհի մէջ «սպիտակ»ը տեսաւ դառն օրեր։ Նախ 19րդ դարու սկզբին միջժողովրդական պատերազմներ... Այդ արիւնալի օրերուն Յովհաննէս Թումանեանը պարզեց «սպիտակ դրօշակ», յանուն բոլորի խաղաղութեան. ան կը գրէ. «Մենք, լոռեցիներս, չենք յարձակւում ու չենք կռւում մեր հարեւան թուրքերի հետ եւ ոչ մի կողմի վրայ, որովհետեւ, եթէ ուժեղ ենք - անիրաւութիւն է, եթէ թոյլ ենք - յիմարութիւն է։ Մենք պահպանում ենք խաղաղութիւն եւ հաշտութիւն, դրա համար բարձրացնում ենք սպիտակ դրօշակ եւ կոչ ենք անում մեր հարեւան թուրքերին էլ մեզ հետ միասին պահել խաղաղութիւնը։ Եւ երդւում ենք միշտ մաքուր ու բարձր պահել մեր սպիտակ դրօշակը»։ 7 Դեկտեմբեր 1988, Չորեքշաբթի օր, ժամը 11։41ին «Սպիտակ»ը տեսաւ իր ամենասեւ օրը։
Պատահեցաւ Փամբակի հովիտի մէջ, Փամբակ գետի եւ անոր վտակ Փամբիջուրի ափերուն տարածուած Սպիտակ գեղատեսիլ քաղաքի մեծ երկրաշարժը։ Այդ աղէտին զուգահեռ, ամբողջ ազգը մինչեւ այսօր կը պայքարի նաեւ աւելի համատարած աղէտի մը դէմ. «Սպիտակ Ջարդ»։
Բայց, ինչպէս բանաստեղծը կ՚ըսէ «Վարագոյրից այն կողմ երեւում է սպիտակա-երկնագոյն Արարատ լեռը՝ սպիտակափայլ երկու գագաթներով»։ Ու «սպիտակ»ը, հաւատարիմ ու փայլուն ծառան հայրենիքի, վերականգնեց ազգային արժանապատուութիւնը, յանձին «Սպիտակ Արջ»ի, -Արցախեան պատերազմի զոհուած ազատամարտիկ հալէպահայ Կարօ Քահքէճեանի։
Եւ այսօր, «սպիտակ»ը իր ազատ եւ խաղաղ երգը կ՚երգէ ու կը շարունակէ պայծառացնել մեր լեզուին.
«Երգն իմ՝ իմ սպիտակ աղաւնին,
Նա քեզ մօտ է թռչում իմ անգին
Նա ուզում է դիպչել քո ստուերին
Եւ իջնել քո քնքոյշ ձեռքերին։
Քո ձեռքերին կ՛իջնի սպիտակ իմ աղաւնին,»
«Իմ միակ, իմ անգին»։
(Ռ. Հախվերդեան)
