Արտաշատի Թատրոնը

ԲԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ

Հեթանոսական շրջա­նի հայ թատ­րո­նի մա­սին մեզ հա­սած ամե­նահա­ւաս­տի տուեալ­նե­րը վե­րաբե­րում են մեր թուար­կութիւ­նից առաջ առա­ջին դա­րին։ Հայ եւ յոյն պատ­միչնե­րի տուեալ­նե­րով հա­յոց Տիգ­րան Երկրորդ թա­գաւորն այնքան էր շէ­նաց­րել ու զար­գացրել Հա­յաս­տա­նը եւ մաս­նա­ւորա­պէս, իր հիմ­նադրած Տիգ­րա­նակերտ մայ­րա­քաղա­քը Տիգ­րի­սի վե­րին ակունքնե­րին մօտ, որ ար­ժա­նացել էր Տիգ­րան Մեծ տիտ­ղո­սի եւ պատ­մութեան մէջ մնա­ցել է նաեւ Տիգ­րան Մեծ անու­նով։ Քա­ռասուն տա­րի հմտու­թեամբ վա­րելով հա­յոց թա­գաւո­րու­թիւնը, նա երկրի քա­ղաքա­կան ու ռազ­մա­կան ապա­հովու­թեան ու ամ­րապնդման հետ ու­ժեղ զարկ է տուել նաեւ ար­հեստա­ւոր­նե­րի եւ արուես­տա­ւոր­նե­րի զար­գացմա­նը՝ այդ նպա­տակի կեն­սա­գործման հա­մար հա­զարա­ւոր մաս­նա­գէտ­ներ բե­րելով Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի ու յու­նա-հռո­մէական եր­կիրնե­րից։

Տիգ­րան Մե­ծի նա­խաձեռ­նութիւննե­րից մէկն էլ թա­տերա­կան շէն­քի կա­ռու­ցումն է Տիգ­րա­նակեր­տում, որ­տեղ ներ­կա­յացումներ տա­լու մա­սին մեր պատ­միչնե­րը, դժբախ­տա­բար, լռում են, իսկ յոյն պատ­միչնե­րը յայտնում, որ 69 թուակա­նին Լու­կուլլոս զօ­րավա­րը մտնե­լով Տիգ­րա­նակերտ, իր յաղ­թա­նակը նշել է թատ­րո­նում։ Պատ­մութեան թէ­կուզ այսպի­սի յի­շատա­կու­թիւնը վկա­յում է, որ թա­տերա­կան արուեստն այնքան զար­գա­ցած ու տա­րածուած է եղել Տիգ­րան Մե­ծի ժա­մանա­կի Հա­յաս­տա­նում, որ անհրա­ժեշ­տութիւն է զգա­ցուել թա­տերա­կան յա­տուկ շէնք կա­ռու­ցել եւ այդտեղ անցկաց­նել տօ­նախմբու­թիւննե­րը։

Որ, իս­կա­պէս, թա­տերա­կան շէն­քի կա­ռու­ցումը օրի­նաչափ երե­ւոյթ էեղել մեր թուակա­նու­թիւնից առաջ առա­ջին դա­րում եւ ապա­ցոյց ծա­ռայել զար­գա­ցած թա­տերա­կան արուես­տի առ­կա­յու­թեանը, հաս­տա­տում է մի այլ տուեալ։ Խօս­քը վե­րաբե­րում է Տիգ­րան Մե­ծի որ­դի Ար­տա­ւազդ Երկրորդ թա­գաւո­րի թատ­րո­նին։ Ար­տա­ւազդն իր հեր­թին, իր աթո­ռանիստ մայ­րա­քաղաք Ար­տա­շատում կա­ռու­ցել է Թատ­րոն, որ­տեղ պար­բե­րաբար ներ­կա­յացումներ են տուել յոյն դե­րասան­նե­րը՝ յու­նա­րէն, իբ­րեւ ար­քունի­քում ըն­դունուած գրա­ւոր գոր­ծա­ծական լե­զու։ Չմո­ռանանք, հա­յերէն գրե­րը ստեղ­ծուել են դրա­նից չորս ու կէս դար յե­տոյ՝ 5-րդ դա­րի սկզբին։

Թէեւ Մով­սէս Խո­րենա­ցին իր «Հա­յոց Պատ­մութեան» մէջ այնքան էլ գրա­կանօ­րէն չի ներ­կա­յաց­նում Ար­տա­ւազդ Երկրոր­դին, գրե­թէ մե­ղադ­րե­լով նրան կե­րու­խումի նուիրուած, որո­վայ­նի ծա­ռայ ու ստրուկ լի­նելու մէջ՝ առանց ար­ժա­նի որե­ւէ քա­ջու­թիւն եւ արիու­թիւն ցոյց տա­լու, բայց հօր մա­հից յե­տոյ, հռո­մէական եւ պար­թե­ւական պետ­ութիւննե­րի յար­ձա­կումնե­րից քսան տա­րի երկրի կա­ռավա­րումն ու մշա­կու­թա­յին վե­րել­քի ապա­հովումն, այ­նուամե­նայ­նիւ, խօ­սում է յօ­գուտ Ար­տա­ւազ­դի։ Իսկ եթէ Ար­տա­ւազ­դը Կլո­պատ­րա­յի խո­րամանկ հրա­ւէրով չգնար Եգիպ­տոս եւ չգլխա­տուէր դա­ւադիր Ան­տո­նիոսի կող­մից 31 թուակա­նին, շատ հնա­րաւոր է, որ այ­սօր աւե­լի խօ­սուն ար­ժա­նիք­ներ մնա­ցած լի­նէին նրա անուան հետ կա­պուած։

Բայց դառ­նանք Ար­տա­ւազդ Երկրորդ թատ­րո­նին, քա­նի որ նրա անուան հետ է կա­պուած հայ թատ­րո­նի պատ­մութեան կա­րեւո­րագոյն օղակ­նե­րից մէ­կը։ Ըստ մեր թուակա­նու­թեան առա­ջին դա­րի յոյն պատ­միչ Պլու­տարքո­սի վկա­յու­թեան, որ նա տա­լիս է յոյն-հռո­մէական զօ­րավար­նե­րի հա­մեմա­տական կեն­սագրու­թեան պատ­մութեան մէջ, Հռո­մէական զօ­րաւոր Մար­կոս Կրա­սոսի նուիրած գլխում յայտնում է, որ հա­յոց Ար­տա­ւազդ թա­գաւո­րին ինքն էլ է դրա­մատուրգ եղել, գրել է ող­բերգու­թիւններ, ճա­ռեր, պատ­մութիւն, որոնք հա­սել են մին­չեւ իր օրե­րը՝ առա­ջին դար։

Ար­տա­ւազ­դը ստա­ցել է յու­նա­կան կրթու­թիւն եւ բնա­կանա­բար, ազ­դուել յոյն դրա­մատուրգնե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րից։ Որ­պէս թա­տերա­սէր անձնա­ւորու­թիւն, նա իր պա­լատում հա­մախմբուել է յոյն դե­րասան­նե­րի եւ պար­բե­րաբար ներ­կա­յացումներ տուել։ Յոյն դրա­մատուրգնե­րի գոր­ծե­րի հետ, շատ հնա­րաւոր է, որ բե­մադ­րուած լի­նեն նաեւ Ար­տա­ւազ­դի ող­բերգու­թիւննե­րը։

Կրա­սոսին նուիրած գլխում Պլու­տարքո­սը միաժա­մանակ պատ­մում է, որ երբ հռո­մեացի զօ­րավա­րը ար­շա­ւել է Պարսկաս­տա­նի վրայ, Մի­ջագետ­քում, Խա­ռանի դաշ­տում ու­ժեղ դի­մադ­րութեան է հան­դի­պել թշնա­մու կող­մից։ Հէնց այդտեղ էլ գլխա­տուել է փա­ռաբա­նուած զօ­րավար Մար­կոս Կրա­սոսը եւ պարտ­ութեան մատ­նուել նրա բա­նակը։ Իսկ պար­սից Որո­դէս թա­գաւո­րը դի­ւանա­գիտա­կան յա­րաբե­րու­թիւննե­րի մէջ մտնե­լով հա­յոց Ար­տա­ւազդ թա­գաւո­րի հետ, որ­պէսզի վեր­ջի­նիս օգ­նութեանը չդի­մի Կրա­սոսը, քա­ղաքա­կան նկա­տառումնե­րով եկել է Հա­յաս­տան, Ար­տա­շատ։

Եր­կու եր­կիրնե­րի ռազ­մա­կան ու ան­տե­սական դա­շինքն ամ­րապնդե­լու նպա­տակով Որո­դէսի որ­դի Բա­կու­րին ամուսնաց­րել են Ար­տա­ւազ­դի քրոջ հետ։ Հար­սա­նեկան խնջոյ­քից յե­տոյ, եր­կու պե­տու­թիւննե­րի թա­գաւոր­նե­րի եւ պա­լատա­կան­նե­րի ու հիւ­րե­րի հա­մար դե­րասա­նական խումբը ներ­կա­յաց­րել է յոյն դրա­մատուրգ Էվ­րի­պիդէ­սի «Բա­քոսու­հի­ներ» ող­բերգու­թիւնը։ Ներ­կա­յաց­ման այն պա­հին, երբ դե­րասան Յա­զոն Տրալ­լա­ցին եր­գե­լիս է եղել ող­բերգու­թեան գոր­ծող ան­ձե­րից մէ­կի՝ Սգա­վէի ար­կածնե­րի գոր­ծո­ղու­թեան հա­մապա­տաս­խան հա­տուած­նե­րը՝ ներս է մտել պար­սից զօ­րավար Սու­րէ­նի սուրհան­դակ Սիլ­լա­կեսը եւ խո­րը գլուխ տա­լով բազ­մութիւ­նը, մէջ տեղ է ձգել Կրա­սոսի կտրուած գլու­խը՝ ի նշան պար­թեւնե­րի յաղ­թութեան։ Տի­րել է ընդհա­նուր ցնծու­թիւն։ Հնա­րամիտ դե­րասան Յա­զոնը տեղ­նուտե­ղը զօ­րավար­նե­րից մէ­կին տա­լով Պեն­թեւսի դի­մակը, վերցրել է Կար­սո­սի եւ նուագակ­ցութեան տակ եր­գել հե­տեւեալ տա­ղը.

«Մենք լեռ­նե­րից բե­րում ենք տուն

Եղ­ջիւրներն այն եղ­ջե­րուի,

Որ սպան­նուել հէնց նոր, հի­մա,

Մեր յա­ջողակ որ­սի պա­հին»։

Յա­զոնին տրւում են նուէր­ներ թա­տերա­կան տե­սարանն աւարտւում է։

Այս տե­սարա­նի նկա­րագ­րութեամբ Պլու­տարքո­սը մեզ տա­լիս է հա­ւաս­տի տուեալ­ներ այն մա­սին, որ դե­ռեւս մեր թուակա­նու­թիւնից առաջ, առա­ջին դա­րում, իսկ աւե­լի ճիշ­դը՝ 53 թուակա­նին, հա­յոց Ար­տա­ւազդ Երկրորդ թա­գաւո­րը դրա­մատուրգ լի­նելուց բա­ցի, ու­նե­ցել է պա­լատա­կան թատ­րոն, որ­տեղ յոյն դե­րասան­նե­րի ու­ժե­րով կազ­մա­կեր­պուել է ներ­կա­յացումներ։ Թէեւ Ար­տա­շատի հնա­գիտա­կան պե­ղումնե­րը դե­ռեւս շօ­շափե­լի նիւթ չեն տուել թա­տերա­կան արուես­տի զար­գացման աս­տի­ճանի մա­սին, բայց վե­րոյի­շեալ պատ­մագրա­կան տուեալ­նե­րը հա­մոզում եւ հիմք են տա­լիս խօ­սելու թա­տերա­կան արուես­տը որ­պէս մաս­սա­յական բնոյթ կրող արուեստնե­րից մէ­կի մա­սին պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նում։

Բայց, եթէ ար­քունա­կան թատ­րոնն ու­նե­ցել է իրեն յա­տուկ շէն­քը, որ­տեղ ներ­կա­յացումներ են տրուել պա­լատա­կան հան­դի­սատես­նե­րի հա­մար, ապա ժո­ղովուրդն էլ քնած չի եղել։ Նա էլ ու­նե­ցել է իր բա­ցօթեայ թա­տերա­կան շէն­քերն ու թատ­րոննե­րը, իրենց հա­յազ­գի դե­րասան­նե­րով։