Ներեցէ՛ք զիս, ես ձեզի ցաւ եմ պատճառած
Ուրախ եմ, որ զիս հարցազրոյցի համար հրաւիրած էք, ո՛չ՝ այդ չար նպատակով։
- Անցեալի սարսափը անգամ մը եւս չենք ուզեր ապրիլ։
- Նախ եւ առաջ, հայ ժողովուրդէն կը խնդրեմ, որ ներէ զիս, ես ձեզի ցաւ եմ պատճառած։
- Ձեր յանցանքը չէր, մենք կը հասկնանք անիկա։
«Կառափնարան» բառն է, որ եկած է իր ինքնաքննադատական ինքնակենսագրութիւնը պատմելու։ Զրոյցին ներկայ է նաեւ Սարինը, զարմանալի յիշողութեան տէր աշակերտուհի մը, որ կը պատրաստուի բանաստեղծ Գեղամ Սարեանի «Դէպի Կառափնարան» երկարաշունչ բանաստեղծութիւնը արտասանելու։
- Կը յիշեմ այդ գործը… Ձեր մեծանուն Կոմիտաս վարդապետի յիշատակին գրուած է։ Ինծի համար սեւ օր մըն էր այդ մռայլ իրիկունը, երբ այդ սուրբը եւ այլ մեծերը ձեր, շղթայուած, վարկաբեկուած՝ յանձնուեցան ինծի։
Սարինը կը մտամփոփուի, ապա կը սկսի մեղմիկ հնչել տխրաշունչ բանաստեղծութիւնը.
- Սեւ ծովն էր ալեկոծ փրփրել իր ափերին
Թմրել էր Պոլիսը փարթամ պարտէզներում
Եւ մինարէների նիրհուն կատարներին
Վերջալոյսի գունատ շողերն էին մարում։
Մինչ պատանուհին կը շարունակէ արտասանել, «կառափնարան» բառն ալ կը պատմէ ի՛ր պատմութիւնը։
- Նոյ նահապետի օրերէն ներկայ եմ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ։ Ձեր ազատատենչ զաւակը, բանաստեղծ Միքայէլ Նալպանտեանը շարագրած է հետեւեալը. «Ջրհեղեղից յետոյ Նոյ նահապետը դուրս ելաւ տապանից ու Արարատ լերան ստորոտին տնկած այն հովիտը, որտեղ իջեւանեց, անուանեց Նախիջեւան, այսինքն՝ Նախնիների իջեւան... Նոյը նախապէս հետը վերցրած Ադամի գանգն ու ոսկորները տարել ու թաղել է մի բլրի վրայ, որ յետագային կոչուել է Գողգոթա, այսինքն՝ գանգի կամ կառափի տեղ, ուր հրեաները այնուհետեւ գլխատելու, իսկ հռոմայեցիները խաչելու էին մահապարտերին»։ Ուստի, ես եմ գլխատումներու եւ խաչելութիւններու գլխաւոր միջոցը։
- Փռուեց ծովի վրայ ահեղ իրիկնաժամ,
Արեգակի վերջին շողեքն այնտեղ հանգաւ,
Գողգոթայի նման իր լռութեամբ դաժան
Կանգնել էր ափի մօտ խորհրդաւոր
մի նաւ։
- Ամօթի եւ յանցանքի խառն զգացումներով չուզեցի, որ ձեր լեզուաբանները գիտնան, թէ ո՛վ եմ ես։ Փորձեցի ծածկել ինքնութիւնս։ Անշուշտ գիտէիք, թէ «կառափ» բառն եմ, «գլուխ, գանկ»։ Ձեր լեզուին եւ գրականութեան մէջ յայտնուեցայ տարբեր դիմակներ հագած։ Նախ դարձայ բայ, «կառափնել»։ Սկիզբը կը նշանակէի «գլուխը քարով ջարդել»։ Ժամանակի ընթացքին եղայ աւելի մահացու… «կառափնատ»։ Միջազգային համբաւի տիրացայ «կիյոթին» անունի տակ։ Ունիմ բազմաթիւ մեղսակիցներ. կառափնատած, կառափնատել, կառափնատիչ, կառափնատութիւն, կառափումն, կառափիչ, կառափնաբեկ…
- Այնտեղ էին նրանք… Այդ չարագոյժ նաւում,
Հայոց քնարների վարպետները բոլոր,
Հայոց պայծառ մտքի աստղերն էին մարում
Այդ ահաւոր ժամին խաւարի դէմ անզօր։
- Ապա եկայ ե՛ս, կառափնարան, եւ անժպիտ քոյրերս. կառափնատեղ, կառափնատեղի, կառափնատուն, կառափնաբեմ… «գլուխ կտրելու, գլխատելու տեղ, մահապատիժի տեղ»։ Ձեր բառարաններու ամենասարսափելի գոյականը։ Նախ քսան հատ էին անոնք... ձեր ազգի պայծառ գլուխներ, ապա եղան երկու հարիւր, որ իմ ոտքերուս տակը ինկան։
Սարինը սառնասիրտ կը շարունակէ արտասանութիւնը ու իր կողերուն մէջ կը սկսի զգալ ահաւոր ապրումներ…
- Նրանց տանում էի հեռու կառափնարան / Գունատ էին նրանք։ Երկու հարիւր էին…
Այնտեղ էին նրանք… Վարուժանը խոհուն, / Սիամանթօն՝ հայեացքն յառած դէպի եթեր…
Եւ ո՞վ գիտէ արդեօք, ի՞նչ էր խորհում / Կոմիտասը՝ հոգում պահած բազում երգեր…
Գուցէ խորհում էր նա արցունքը կոկորդում / Իր գլխատուող, անոգ ժողովրդի մասին…
- Հայոց լեզուի գրաւոր շրջանին, խոժոռ դէմքս առաջին անգամ տեսաք ձեր սուրբ գիրքին մէջ։ 7 անգամ, 7 տարբեր ձեւերով. կառափն, կառափնատ, կառափնատել, կառափել… Վերջինի մէջ տեսաք, թէ ես ինչ խոր պատմութիւն ունիմ. «Եւ եկեալ ի տեղին անուանեալ Գողգոթա, որ է տեղի կառափելոյ»։
- Նրանց տանում էին հեռու կառափնարան.
Լուռ էր Վարուժանը, Սիամանթօն խոհուն,
Հայեացքն ուղղած դէպի երկինքն անսահման
Կանգնել էր Կոմիտասը ինչպէս տաճարի սիւն։
- Դարձուածքներ եւ բառակապակցութիւններ ալ շինեցիք ինձմով. «Ընդ կառափն հանել, Տեղի կառափելոյ, Զկառափն հարկանել, Զկառափն հատանել, Կառափնաբեկ առնել»։
- Նաւը շարժուեց։ Դանդաղ պոկուեց արդէն ափից.
Բռնած անյայտ ու մութ հեռուների ճամփան.
Ու տարածուում էր դեռ օդում աղերսալից
Հայոց պատարագի յուզիչ «Տէր Ողորմեան»…
- Իսկ մէկ այլ սուրբի, Գրիգոր Նարեկացիի գրչին շնորհիւ պատիւը ունեցայ մեծագոյն հայկական բանաստեղծութեան մէջ յիշուելու. «Տէ՛ր... անմարդասիրելի մատնիչ, անփրկելի տանջիչ, անկաշառ կառափիչ…»։ Բայց մէկ բան դեռ չեմ պատմած։ Օր մը, կրնա՞ք երեւակայել, ես, մահադէմ, մահաբեր, մահագոյժ բառ, պէտք էր մարդոց... խնդացնէի, երբ երկու լուսամիտ հայորդիներ, Արամ Անտոնեանն ու Երուանդ Օտեանը, որոշեցին զիս դարձնել... քաղաքական-երգիծական շաբաթաթերթի անուն։ Երկու տարի լոյս տեսայ։ Քննադատեցի ձեր ներկուսակցական կռիւները։ Կոչ ըրի, որ պահեցէք ձեր միասնականութիւնը։
- Նաւը շարժուեց՝ ինչպէս մռայլ մի դամբարան,
Եւ խուլ տնքաց ցաւից բազմութիւնը ափին,
Վերջին հրաժեշտի հայեացքն ուղղած նրան,
Յուղարկաւորն ինչպէս՝ տխուր հողաթմբին։
Բանաստեղծութեան վերջին քառեակներուն, Սարինի ձայնը կը սկսի դողդողալ։ Արտօնութիւն կ՚առնէ ու կ՚երթայ երեսը լուալու։ Արտասանութիւնը կը մնայ կիսաւարտ։
- Սարեանը ջերմ է, քնարական, մտերմիկ։ Գրական պատկերները կը ներթափանցին ընթերցողի սրտի ամենախոր ծալքերը։ Կը ցաւիմ, որ աղջնակը ընկճուեցաւ։ Ներեցէք, որ ձեր ազգին ցաւ պատճառեցի։
- Ճշմարտութիւնը... Ճշմարտութիւնն է, որ պիտի ազատէ մեզ ու ան է որ կրնայ ամոքել անցեալի վէրքերը։