ԱՆԿԻՒՆ

- Անկի՞ւն, ըսիր։

- Այո, «Անկիւն»։

- Եւ, ինչո՞ւ «Անկիւն» պիտի անուանենք մեր գրական հանդէսը։

- Պատճա՞ռ կ՚ուզես։ Բազմաթիւ են. պատմական, գրական, լեզուաբանական…

Աշակերտական գրական-գեղարուեստական նոր եռամսեայ մը պատ­րաստ է հրա­պարակ իջ­նե­լու։ Իր հա­մեստ չորս էջե­րուն վրայ տեղ պի­տի գրա­ւէ մօ­տաւո­րապէս երեք հա­զար բառ։ Մինչ, խմբագ­րա­կան կազ­մի ան­դամնե­րը սկսած են իրենց ան­կիւննե­րուն հա­մար յօ­դուած­ներ գրի առ­նել, հար­ցազրոյցներ եւ թարգմա­նու­թիւններ կա­տարել, վար­չա­կան խմբակն ալ առանձնա­ցած է, ամե­նակա­րեւոր բա­ռը՝ թեր­թին անու­նը որո­շելու։

- Ահա­ւասիկ առա­ջին պատ­ճա­ռը. մեր վար­ժա­րանը եր­կու մայր պո­ղոտա­ներու ան­կիւնը կը գտնուի։ Եւ ան­կիւնա­դար­ձա­յին կրնայ ըլ­լալ մեր հան­դէ­սին հրա­տարա­կու­թիւնը, երբ աշ­խարհի չորս ան­կիւննե­րէն եկած հա­յոր­դի­ներ թեր­թին շուրջ հա­ւաքուին ու ստեղ­ծա­գոր­ծեն։

- Իրա­ւունք ու­նիս, եթէ ազ­գա­յին միաս­նա­կանու­թեան տե­սան­կիւնէն դի­տուի հար­ցը։

- Իսկ աւե­լի հե­տաքրքրա­կանը, «ան­կիւն» բա­ռի պատ­մութիւնն է, ծու­ռիկ-մու­ռիկ, բայց հա­րուստ պատ­մութիւն։ Մեր «ան­կիւն»ին մէկ ծա­յը «անկ» ար­մատն է, միւ­սը՝ «իւն» մաս­նի­կը։ Ար­մա­տը ծռա՜ծ ու շրջած է աշ­խարհը… Ան­ցեր է Յու­նաստա­նէն ու նախ դար­ձեր է «ան­կոս» շե­ղել, կո­րաց­նել, ապա՝ «ան­կո­լոս» ծուռ, թիւր, խար­դախ։ Լա­տին­նե­րու մօտ՝ «ան­կուս, ան­կուլուս», Հնդկաս­տա­նի մէջ՝ «ան­կաս»… Իսկ, նկա­տա՞ծ էք, թէ ի՛նչ ծուռ նա­յուածք եւ կտուց մը ու­նի անգղ թռչու­նը։ Մեր նա­խահայ­րե­րուն աչ­քէն չէ վրի­պած այդ պատ­կե­րը ու «անկ» ար­մա­տը, ըստ մեր լե­զուա­բան­նե­րու ոլո­րուել ու դար­ձեր է… «անգղ»։

- Մեր թեր­թը ու­ղիղ պի­տի ըլ­լայ։ Գրա­կան մա­մու­լի մէջ առողջ միտ­քե­րու ան­կիւն մը։

- Հայ մա­մու­լը, բա­նաս­տեղծը եւ գիտ­նա­կանը զա­նազան ան­կիւննե­րէ մօ­տեցեր են բա­ռին ու անոր տուեր են բազ­մա­պիսի իմաստներ։ Եւ, «ան­կիւն» բա­ռը, որ ու­նէր «ծուռ» սկիզբ, կրնա՞ք երե­ւակա­յել, յա­ջողեր է պա­հել ու­ղիղ, ան­շեղ զար­գա­ցում ու ծայր տուեր է բազ­մա­թիւ բա­ռերու. ան­կիւնա­գիծ, ան­կիւնա­գագաթ, ան­կիւնա­դարակ, ան­կիւնա­դարձ, ան­կիւնա­զարդ, ան­կիւնա­խորշ, ան­կիւնա­ծալք, ան­կիւնակ, ան­կիւնա­կալ, ան­կիւնա­կայմ, ան­կիւնա­կապ, անան­կիւնա­ձիգ, ան­կիւնա­չափ… Եւ հի­մա եր­թանք պատ­մութեան մէկ այլ ան­կիւնը՝ «ան­կիւնէ վեր­ջա­ցող բա­ռեր. բազ­մանկիւն, քա­ռան­կիւն, եօթ­նանկիւն, բթան­կիւն, ուղղան­կիւն, սրան­կիւն, տրա­ման­կիւն... Բո­լորին մէջ ամե­նէն պատ­կե­րալի­ցը՝ «եռան­կիւն»։ Ան­շուշտ զայն առա­ւել հե­տաքրքրա­կան դարձնո­ղը «սի­րոյ եռան­կիւն» կո­չուած ար­կա­ծախնդրու­թիւնն է, որ ծնունդ տուած է բազ­մա­թիւ վէ­պերու եւ վէ­ճերու։ Բայց մնանք «գի­տու­թիւն, գրա­կանու­թիւն, արուեստ» եռան­կիւնին մէջ։ Նախ յի­շենք այն պատ­կե­րազարդ, գե­ղատիպ գիր­քը, «Եռան­կիւնա­չափու­թիւն», առա­ջինը հայ գի­տական գրա­կանու­թեան մէջ, որ Սա­հակ Պրո­նեանի հե­ղինա­կու­թեամբ 1810 թուակա­նին լոյս տե­սաւ Վե­նետի­կի մէջ։ Իսկ օր մըն ալ «եռան­կիւն» բա­ռը դուրս ելաւ գի­տական իր կարծր տա­րազէն ու դար­ձաւ… բա­նաս­տեղծու­թիւն.

«Աեը կօ­շիկ ու­նի որ ծակ է,

Բեը կօ­շիկ չու­նի որ ծակ ու­նե­նայ,

Գեը ոտք չու­նի որ կօ­շիկ ու­նե­նայ»։

(«Ան­հա­ւասար եռան­կիւն», Իգ­նա Սա­րըաս­լան)

Մու­շեղ Իշ­խա­նի գրի­չի տակ դար­ձաւ աղօթք՝

Ալ կը բա­ւէ՚, Տէ՜ր Աս­տուած, մեր տունն ու տեղ դար­ձուր մեզ,

Թշնա­միս իսկ մեզ նման ու­րի­շի դուռ չձգես։

Անա­սու­նին կու տաս որջ եւ թռչու­նին՝ տա­քուկ բոյն,

Իսկ մար­դոց ալ մե­ղաւոր՝ տո՜ւր ապա­ւէն մէկ ան­կիւն։

(«Հայ մա­միկին աղօթ­քը»)

Գրի­գոր Զօհ­րա­պի հա­մար խա­ղաղ պատսպա­րան՝

Ան­կիւն մ՛ու­նիմ սրտիս մէջ ուր՝ 

Կ՚առանձնա­նամ ատեն-ատեն, 

Վեր­յի­շումներ եր­բոր տը­խուր 

Երկրէս զիս պահ մը կ՚ան­ջա­տեն։

(«Զատ­կի առ­թիւ»)

Բազ­մա­թիւ հա­յեր կը հա­ւատան, թէ հա­յոց կա­րեւո­րագոյն խորհրդա­նիշե­րը եռան­կիւն մը կը կազ­մեն. Էջ­միածի­նը, ուր, Քրիս­տոսն է իջած։ Արա­րատը, որու վրայ Նո­յի տա­պանն է հանգրուանած։ Քա­ռագա­գաթ Արա­գածը, որու վրայ կա­խուած է Լու­սա­ւոր­չի կան­թե­ղը։

- Իսկ ես ալ կը հա­ւատամ, թէ ման­կա­վար­ժութիւնն ալ «եռան­կիւն» մըն է՝ իր մէջ կը պար­փա­կէ դաս­տիարա­կու­թիւնը, կրթու­թիւնը եւ ու­սումը։

- 1953 թուակա­նին ակա­նատես եղանք, թէ մեր սրա­ծայր «ան­կիւն» բա­ռը ու­նի նաեւ արուես­տի տա­ղանդ, նուրբ ու ճկուն կողմ մը։ Մար­տի­րոս Սա­րեանի վրձի­նի տակ ան դար­ձաւ... գե­ղան­կար՝ «Բա­կի ան­կիւն»։ «Ան­կիւն»ը եր­բեմն ալ ու­նե­ցաւ ան­կում, մնաց աչ­քե­րէ հե­ռու, փո­խաբե­րական իմաս­տով նշա­նակեց «ետ ին­կած եւ առանձնա­ցած վայր, կեդ­րո­նէ հե­ռու տեղ, ծայ­րա­մաս, խեղ­ճուկ բնա­կարան, սե­նեակի վարձքով տրուող մէկ մա­սը...»։ Իսկ մեր երկրի հե­ռաւոր ան­կիւննե­րու մէջ, ազ­գագրա­գէտ­նե­րու վկա­յու­թեամբ, բա­ռը առաւ տե­ղական իմաստներ. Խիանի մէջ՝ մա­ռան, Վա­նայ մէջ՝ պա­տի դա­րակ կամ պա­տու­հան, Ուրմիոյ մէջ՝ թոն­րի յա­տակը, որուն վրայ բա­ցուած է ակը։ «Ան­կիւն»ի իմաստնե­րը աւե­լի բազ­մա­կող­մա­նի դար­ձան, երբ իր պա­շարին վրայ աւել­ցան բա­ռակա­պակ­ցութիւններ. «ան­կիւն ու­նե­նալ»՝ ապաս­տան ու­նե­նալ, «ան­կիւնի ետե­ւէն»՝ դա­ւադ­րա­բար, «ան­կիւնէն յար­ձա­կիլ»՝ գաղ­տա­գողի յար­ձա­կիլ... Բայց այժմ բառս դրա­կան ան­կիւնա­դարձ մը կա­տարած ըլ­լալ կ՚երե­ւի։ Ան ու­նի դի­ւանա­գիտա­կան կա­րեւոր պաշ­տօն, որուն մէկ ծայ­րը Հա­յաս­տանն է, իսկ միւ­սը՝ ԱՄՆ։

- Նկա­տի ու­նիս Հա­յաս­տա­նի ամե­րիկեան ան­կիւննե­րը։

- Այո։ Ամե­րիկեան ոճով ձե­ւաւո­րուած փոքր գրա­դարան­ներ են, որոնք կը գոր­ծեն քա­ղաքա­յին կամ մար­զա­յին գրա­դարան­նե­րէ ներս։

- Ան­վախճան կը թուի ան­կիւնի պատ­մութիւ­նը։

- Ո՛չ, ըստ բա­նաս­տեղծու­հի Շու­շա­նիկ Կուրղի­նեանի։ Անոր գրի­չին տակ, ան­կիւն բա­ռը ստա­ցաւ իր վեր­ջին իմաս­տը... «գե­րեզ­ման»։

Մի փոք­րիկ ան­կիւն մեծ տիեզեր­քից կ՚ընկնի ինձ բա­ժին՝

Ու հողն ու սրտեր ինձ կը տի­րանան ագահ տագ­նա­պով։

«Մա­հին», 1909

- Կուրղի­նեանը ան­կասկած իր պա­տուոյ ան­կիւնը ու­նի մեր գրա­կանու­թեան մէջ։ Յի­շելով, թէ իր մա­հուան 90-ամեակն է, կ՚առա­ջար­կեմ անոր մա­սին յօ­դուած մը պատ­րաստել նո­րածին «ԱՆ­ԿԻՒՆ»-ի մէջ։

- Ու­րեմն, շնոր­հա­ւոր ըլ­լայ «Ան­կիւն»ը։

- Եւ, ու­նե­նայ ու­ղիղ կեանք։