Կեանքի վերջին ճամբորդութիւնն է որ կը կատարէ Թուրքիոյ ընդյատակեայ կոմունիստ կուսակցութեան կարեւորագոյն դէմքերէն Անժէլ Աչըքկէօզ։ Ան այս ճամբորդութիւնով կը հասնի իր սիրեցեալ ամուսնոյն՝ նոյն քաղաքական շարժումի ամենակարկառուն դէմքերէն մէկուն՝ Հայկ Աչըքկէօզին։ Հայկ եւ Անժէլ Աչըքկէօզ ամոլը իրենց տիպար կեցուածքով ոգեւորեցին ամբողջ սերունդ մը։ Այդ սերունդին ներկայացան, իբրեւ օրինակելի ամուսիններ, որոնք իրենց գաղափարներուն համար դիւրաւ կը դիմագրաւեն ամէն տեսակի զրկանք եւ կը մնան աննկուն։ «Ակօս»ի այս թիւով մենք ալ կ՚ուզենք պանծացնել իրենց բարի յիշատակը, նոյն պայքարին մասնակցած բազմաթիւ ընկերներու խորհուրդներով։
ԶԱՔԱՐԻԱ ՄԻԼՏԱՆՕՂԼՈՒ
zakaryamil@gmail.com
Այս երկրի մէջ պատմութեան հետ առերեսուելու փորձերը ամէն անգամ ձախողեցան ճիշդ այն պահուն, երբ կը կարծուէր թէ հիմա այլեւս ժամանակը եկած է։ Զարմանալի յատկութիւնով մը պատմութիւնը միշտ կը յուշէ անցեալի պատահարները, որոնք ընդմիշտ իրարու շաղկապուած են։ Սկսելով Օսմանեան Կայսրութեան տարիներէն Թուրքիոյ մէջ յարատեւ եղան զանգուածային մարդասպանութիւնները, տարագրութիւնները, տեղահանութիւնները։ Անժէլ Աչըքկէօզ ահա այդ արհաւիրքներու ընդմէջ կերտեց իր ճամբու ուղին, դիրք բռնելով միշտ ընկճուածներու շարքերուն։
Թուրքիոյ Կոմունիստ Կուսակցութեան պատմութիւնը նոյնպէս տանջանքներու պատմութիւն մըն է, ուր զանազան շարքայիններ այդ պայմաններու տակ հարկադրուեցան արտագաղթելու եւ իրենց գաղափարական պայքարը օտար երկիրներու մէջ շարունակելու։
Անժէլ Աչըքկէօզ 17 Յունիս 2017-ին 94 տարեկան հասակին Լայփցիկի մէջ կնքեց իր մահկանացուն։ Երկիրը պարտական մնաց իրեն։ Այս կեանքի եզակի ոդիսականին նախ մտնենք սեփական տողերով։
«Ես երջանիկ ապրեցայ»
«Սամսունի Պաֆրա գաւառէն են ծնողներս։ Ես ծնած եմ 1 Մայիս 1923-ին Իսթանպուլի Փանկալթի թաղը։ Ծնողներս 1915-1918-ի կոտորածներէն վերապրածներ են։ Մայրս շատ գեղեցիկ ըլլալու կողքին իմաստուն էր նաեւ եւ յատկութեան պատճառաւ ալ կը վայելէր բոլորին համակրանքը։ Մանկութեան դժուար շրջան մը բոլորելէ ետք երջանիկ ամուսնութիւն մը ապրեցայ։ Ամբողջ 56 տարիներ բաժնեցինք իրար հետ եւ երբեք լուրջ վիճաբանութիւններ տեղի չունեցան մեր միջեւ։ Անշուշտ որ ունեցանք տարակարծութիւններ, բայց ամէն անգամուն յաջողեցանք անոնք համաձայնութեամբ լուծելու։ Հայկը ամուր փարած էր իր գաղափարներուն եւ կրնար ամէն տեսակ զոհողութիւն յանձն առնել։ 1944-ի եւ 46-ի ձերբակալութիւնները այդ հաստատումի փաստերն են նաեւ։ Ես տակաւին միջնակարգի ուսանող էի երբ Հայկ Սամսունի մէջ երկրորդական ուսումը աւարտած եւ Իսթանպուլ եկած էր համալսարանի բժշկականի ճիւղը ուսանելու համար։ Մեր ընտանիքները արդէն ծանօթ էին իրարու։ Բնական երեւոյթ, ինչպէ՞ս ծանօթ չըլլան որ, տեղահանութենէ մազապուրծ փրկուած բուռ մը հայեր էինք, որ Սամսունի մէջ իրարու հետ կողք կողքի տուած նոր կեանք մը կերտելու կ՚աշխատէինք։
Հայկը 1949-ի գարնան ազատ արձակուեցաւ եւ մենք ալ նախապէս պատրաստուած հրաւիրագիրներու թուականները փոխելով լծուեցանք պսակադրութեան գործերուն։ Մեր պսակադրութիւնը կատարուեցաւ Ֆերիգիւղի եկեղեցւոյ մէջ։ Անշուշտ բաւական չքաւոր էինք։ Ընկերները Հայկին մուգ լազուարթ քոստիւմ մը նուիրեցին իբրեւ փեսայի տարազ։ Այդ նոյն տարազով աւելի ետք Վարդանն ու Ժաքն ալ պիտի ամուսնանային։ Ես ալ թրքուհի մէկ բարեկամուհիին նուիրած տարազով հարս եղայ։ Առանց ոստիկանութեան անցագիրներու բաժինը այցելելու ընդգետնեայ միջոցներով անցագիր ապահովեցի։ Իբրեւ թէ Իտալիա ճամբորդել ձեւացնելով նաւ մտայ եւ Պէյրութ գացի։ Սովորութիւն էր այս ճամբորդութեան ալ երկու գաղտնի ոստիկաններ կը հսկէին զիս։ Այդ տարիներուն գաղտնի ոստիկանները նշմարելը շատ դժուար չէր։ Բոլորն ալ համազգեստի մնան նոյն տեսակի կերպասներով կառուած հագուստներ կը հագուէին, նոյնիսկ կօշիկներն ընդմիշտ նոյն ձեւով էր։ Նաւը նախ Զմիւռնիա ապա Աթէնք, Եգիպտոս Աղեքսանդրիա եւ Կիպրոսի Լիմասոլ նաւահանգիստը հանդիպելով հասաւ Լիբանանի մայրաքաղաք Պէյրութ։ Նաւու կամրջակէն նկատեցի Հայկը։ «Այստեղ ագռաւներ կան» ըսելով զգուշացուց զիս ու խառնուեցաւ ամբոխին մէջ։ Զիս իր ընկերները դիմաւորեցին»։
«Հոգիս, Մերիհս»
Անժէլ Աչըքկէօզի գաղափարակից ընկերներէն մէկն է նաեւ Կիւն Պենտերլի Թոկայ։ Ան աշխատած ըլլալով Նազըմ Հիքմեթի ազատութեան համար հարկադրուեցաւ երկիրը լքելու։ Իսթանպուլի մէջ սկսած իրաւաբանական ուսումը շարունակեց Փարիզ եւ 1950-ական տարեթիւերու սկիզբներուն ընդառաջելով Նազըմ Հիքմեթի հրաւէրին մեկնեցաւ Պուտափեշտ եւ այնտեղ մասնակցեցաւ Թուրքիոյ ԿոմԿուսի օրկան՝ «Պիզիմ Ռատիօ»ի անձնակազմին, որուն մաս կը կազմէր նաեւ Անժէլ Աչըքկէօզ։
Կիւն Պենտերլի Թոկայ այժմ կ՚ապրի Պուտափեշտ եւ թարգմանութիւններ կը կատարէ արդի հունգարական գրականութենէ։
«Գիտեմ որ անունդ Մերիհ չէ, այլ Անժէլ։ Գիտեմ թէ ինչ պայմաններու տակ հրաժարեցար քու հարազատ անունը գործածելէ եւ որդեգրեցիր քեզի նոյնքան սիրելի դէմքի մը, Ապտիւլքատիր Փիրհասանի կնոջ անունը։ Ինձմէ պահանջեցին որ քու մասիդ յօդուած մը գրեմ։ Երեք հազար հարուածով սահմանափակեցին գրութեան տարողութիւնը։ Գիտեմ որ լրագրողութիւնը այսպիսի բան մըն է։ Մենք ալ ռատիոյի մէջ րոպէներով կը սահմանուէինք։ -3 րոպէն չանցնի- կ՚ըսէինք։ Գիտեմ որ 11 տող գրութիւնը մէկ րոպէ կը տեւէ։ Բայց ես ինչպէս սահմանուիմ, երբ կը խօսինք քու մասին։ Սահմանուած էջերուն մէջ ինչպէ՞ս կը բնութագրեմ քեզ։ Մեր միասին ապրած, աշխատած վեց տարիները ինչպէ՞ս կը սղմին համարուած տողերու։ Մեր այդ վեց տարիները հասարակ մարդու մը ամբողջ կեանքի տեւողութիւնը կրնայ խտացնէ իր մէջ։ Ինչ զարմանալի զգացում է որ մարդ իր հարազատներուն մահուան խորհուրդի հետ չի կրնար հաշտուիլ։ Ինծի համար հասկնալու բան չէ որ այլեւս չկաս եւ մենք ասկէ ետք երբեք իրար պիտի չտեսնենք։ Կը յիշեմ մեր միասին տօնած տարեդարձերը։ Ամէն տարի Մայիսի 1-ը իր իմաստին պատշաճ կերպով կը նշէինք եւ հազիւ գիշերուայ ժամերուն կ՚անդրադառնայինք քու տարեդարձի խորհուրդին։ Ապա օրը կը շրջէր Մայիս 1-ը կը դառնար Մայիս 2 եւ այս անգամ ալ կը նշէինք իմ ծնունդը։ Վերջին անգամ քու 90-րդ տարեդարձին Պեռլին միասին էինք։ Ուրկէ գիտնամ որ այդ մեր վերջին հանդիպումն էր։ Այսօր ես յետադարձ ակնարկ մը կը նետեմ մեր միատեղ անցած ճանապարհին ու կը խորհիմ թէ յաջող անցաւ այդ ուղին։ Մեր ուսերուն վրայ գլուխ մը կար որ մտածելու կը ծառայէր։ Չհակեցինք այդ գլուխը։ Մեր հաւատացած սկզբունքներուն հետեւեցանք մինչեւ վերջ եւ կարծեմ յաջողեցանք Մերիհ։ Տես որ ետին աչքերը խոնաւ որքան շատ բարեկամ թողուցիր, որքան երիտասարդ կը սգայ Անժէլ քոյրիկի մահը։ Միթէ այս բոլորը քի՞չ բաներ են»։
Անժէլի որդիները
Ժալէ Միլտանօղլու 1957-ի ծնունդ է։ Ան ծնած է Նեւշեհիր, բայց իր ընտանիքի արմատները կու գան Շապին Գարահիսարէն։ Ան եւս վկայութիւններ ունի Անժէլ Աչըքկէօզի հետ։
«Անժէլի հետ առաջին հանդիպումը կայացաւ 2005-ին, երբ ան Իսթանպուլ ժամանած էր ներկայ գտնուելու համար Հայկ Աչըքկէօզի յուշագրութիւններու շնորհանդէսին։ Կը յիշեմ թէ Զաքարին իր հետ հայերէն խօսելով ինչպէս ջերմ միջավայր մը գոյացաւ։ Այդ օրերուն ես պաշտօններ ստանձնած էի Թուրքիոյ Կոմունիստ Կուսակցութեան օրինականացման գործընթացին մէջ։ Այդ շրջագծով ծանօթացած էի շարժումի բազմաթիւ անդամներուն, որոնք նախապէս անուններով ծանօթ էին ինծի։ Այդ շրջագծով մեզի համար աւանդութիւն մը դարձած էր արտասահմանէն եկած հիւրերը «Ակօս»ի խմբագրատուն առաջնորդել։ Ժամադրուեցանք եւ խմբագրատան մէջ Հրանդի, Սարգիս Սերովբեանի, Երուանդ Կոպելեանի, Սարգիս Չերքեզեանի եւ Եդուարդ Թովմասեանի հետ շատ մտերիմ հանդիպում մը ունեցանք։ Հրանդ չէր յագեցած այս հանդիպումէն եւ յաջորդ օրուայ համար պայմանաւորուեցանք կապելայի մը մթնոլորտի մէջ կրկին մէկտեղուելու համար։ Անժէլի հետ մեր յաջորդ հանդիպումը կայացաւ Հրանդի սպանութենէն ետք Նուրնպերկ քաղաքը։ Չէր զլացած եւ Լայփցիկէն փութացած էր Նուրնպերկ անգամ մը եւս մէկտեղուելու համար։ Այդ օր Զաքարը զեկուցեց եւ ինք արցունքներով հետեւեցաւ ամուսնոյս բանախօսութեան։ Ապա ինք ալ վկայութիւններ փոխանցեց թրքերէնի անուանի բանաստեղծ Նազըմ Հիքմեթի հետ իր ու ամուսնոյն ունեցած բարեկամութեան շուրջ։ Այդ վկայութիւնները մեծ ոգեւորութեան ալիք մը գոյացուցին զինք լսողներու շուրջ։ Մինչ ինք շուարած կը հարցնէր թէ զինք ինչու կը ծափահարեն ինք պարզապէս ականատես եղածներուն վկայութիւնն է որ կը փոխանցէ։ Կարճ ժամանակ անց անգամ մը եւս առիթ գոյացաւ Նուրնպերկ այցելելու համար։ Նոյնիսկ կարելի է ըսել թէ այլեւս օտարութիւն չէինք քաշեր Գերմանիոյ այս պատմական քաղաքին մէջ։ Արդէն այդ փողոցներէն շատեր մեզի ծանօթ դարձած էին շնորհիւ այս սերունդի գրառած յուշագրութիւններուն։ Հազիւ իր երկրորդ Իսթանպուլ գալուստին առիթը ունեցանք ինք մեր տան մէջ մեծարելու։ Այդ օր ովքեր չկային ըսես։ Այսօր իր անվերադարձ բաժանումէն ետք անհամար ջերմ յիշատակներ մնացին մեզի իբրեւ թանկագին յուշեր։ Այդ յուշերով մենք պիտի վայելենք այն բաղդը, որ վիճակած է իրեն հետ այսքան ջերմ ապրումներ բաժնելու երեւոյթով»։
«Անժէլ թանթին»
Վաչէ Իհմալեան որդին է պոլսահայ անուանի գեղանկարիչ Ժաք Իհմալեանի։ Ան ծնան է 1953-ին Պէյրութ։ Ապա ընտանեօք գաղթած են Չինաստան, ուր աւարտած է նախակրթական ուսումը։ 1961-ին տեղափոխուեցան Մոսկուա։ Իր վկայութիւնները աւելի ընտանեկան բնոյթ ունի, քան կուսակցական կամ գաղափարական։
«Ես մօրս նման կը սիրէի Անժէլ թանթին։ Մեր ընտանիքի հարազատ անդամ կը համարէինք զինք։ Մեծ ոգեւորութիւն ապրած էր իմ ծնունդով։ Այդ մասին ինծի գրած վերջին նամակին մէջ կ՚արտայայտուի հետեւեալ կերպով. –վերջապէս դուն ծնար։ Շատ փոքր էիր ու շատ սիրուն։ Ես իմ աշխատած հիւանդանոցէն յատուկ հրաման առնելով ձեր տուն եկայ։ Թէեւ փորձառութիւն չունէի, բայց անշուշտ պիտի կատարէի մեծ քրոջ պարտականութիւնը-։
Լիբանանէն ետք քանի մը տարի ալ Վարշաւ ապրեցանք։ Նոյն հիւրանոցը կը մնայինք։ Յետոյ մեր ճամբաները երկճիւղուեցան։ Մենք նախ Չինաստան ապա Մոսկուա հաստատուեցանք, իսկ իրենք ապաստանեցան Գերմանիոյ Լայփցիկ քաղաքը։ Տարբեր երկիրներ բնակելով հանդերձ յաճախ առիթներ կը ստեղծուէին մէկտեղուելու համար։ Ես այդ օրերը կը յիշեմ իբրեւ երանելի ժամանակներ։ Հայրս եւ Անժէլ թանթիկ քոյր, եղբօր նման էին եւ Հայկ Աչըքկէօզին ալ –Քաչալ Աղա- ըսելու չափ մտերիմ»։
