ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

Երկու օր Արցախում

dzovinarlok@gmail.com

Այո, Ստեփանակերտում կան զոհուած եւ ան­յայտ կո­րած ազա­տամար­տիկնե­րի թան­գա­րան­ներ եւ գե­րեզ­մա­նոց։ Սա­կայն ներ­կա­յիս սե­րունդը Ար­ցա­խում չի տար­­բերւում նրան­­ցից, ով կեան­­քով վճա­­րեց Ար­­ցա­­­խի հո­­ղի հա­­մար։ Դա նոյն տղա­­ներն են, որոնք փո­­խարի­­նել են զո­­հուած­­նե­­­րին։ Նոյն ոգին է նրանց մէջ եւ նոյն պատ­­րաստա­­կամու­­թիւնը՝ պաշտպա­­նել ազա­­տագ­­րած հո­­ղը։ Ստե­­փանա­­կեր­­տում մեզ հիւ­­րընկա­­լեց մի ըն­­տա­­­նիք, բաղ­­կա­­­ցած երեք հո­­գուց։ Այնքա՛ն պարզ են ար­­ցախցի­­ները, այնքա՛ն ան­­կեղծ։ Կի­­նը ի մի­­ջի այ­­լոց պատ­­մեց ան­­ցեալ տա­­րուայ ապ­­րի­­­լեան պա­­տերազ­­մի մա­­սին, որը սկսուեց Ապ­­րի­­­լի 1-ի լոյս 2-ի գի­­շերը։ Երբ մայ­­րը Ապ­­րի­­­լի 2-ի առա­­ւօտեան հեր­­թա­­­պահու­­թիւնից տուն եկաւ, ապա որ­­դուն չգտաւ, միայն լու­­րե­­­րում իմա­­ցաւ, որ տղան կա­­մաւոր առաջ­­նա­­­գիծ է գնա­­ցել…

Այնպէս որ դժուար կը լի­­նի ազե­­րինե­­րին նրանց եր­­բե­­­ւէ յաղ­­թել։ Ուստի Ատրպէյ­­ճա­­­նը փոր­­ձում է իր հար­­ցե­­­րը լու­­ծել ոչ թէ հա­­յերի հետ, այլ՝ մի­­ջազ­­գա­­­յին ատեան­­նե­­­րի, ահա­­զան­­գե­­­լով «գրա­­ւեալ տա­­րածքնե­­րի» մա­­սին։ Ցոյց եմ տա­­լիս ըն­­կերնե­­րիս Աղ­­դա­­­մի եւ Քար­­վա­­­ճառի լու­­սանկար­­նե­­­րը.

-Սա գրա­­ւեալ տա­­րածքնե՞րն են,- հարցնում են նրանք։

-Այդպէս մի ասէք. եթէ նրանք 1992-ի աշ­­նա­­­նը չար­­տաքսէին Քել­­բա­­­ջարի (հա­­յերէն Քար­­վա­­­ճառ) հայ բնակ­­չութիւ­­նը, հա­­յերը 1993-ի գար­­նա­­­նը չէին ազա­­տագ­­րի այդ շրջա­­նը։

Ու­­րեմն այդ եօթ շրջան­­նե­­­րը, որոնք հա­­մար­­ւում են գրա­­ւեալ տա­­րածքներ Լեռ­­նա­­­յին Ղա­­րաբա­­ղի շուրջ, ձեռք են բե­­րուել Ար­­ցա­­­խեան պա­­տերազ­­մի ըն­­թացքում։ Քա­­նի ազե­­րինե­­րը կռուել են, այնքան կորցրել են…

Այժմ տես­­նենք թէ որոնք են այդ շրջան­­նե­­­րը, որոնք կազ­­մում են անվտան­­գութեան գօ­­տի Լեռ­­նա­­­յին Ղա­­րաբա­­ղի շուրջ.

1. Քել­­բա­­­ջարի, այ­­սինքն Քար­­վա­­­ճառի շրջան՝ 1,936 ք.կմ

2. Լա­­չինի շրջան, որի մի մա­­սը մտել է Քա­­շաթա­­ղի շրջան, միւ­­սը՝ Շու­­շիի, Լա­­չինը վե­­րանուանուել է Բերդձոր՝ 1,835 ք.կմ։

3. Կու­­բաթլուի շրջան, որն ազա­­տագ­­րուել է 1993-ի ամ­­րա­­­նը եւ Լա­­չինի ու Զան­­գե­­­լանի հետ մտել է Քա­­շաթա­­ղի շրջան, կազ­­մում է 802 ք.կմ

4. Ճեպ­­րաիլի շրջան, որը մտել է Հադ­­րութի շրջան՝ 1,050 ք.կմ։ Ճեպ­­րաիլ քա­­ղաքը այժմ կոչ­­ւում է Մե­­խակա­­ւան։

5. Զան­­գե­­­լանի շրջան, որը մին­­չեւ Հա­­յաս­­տա­­­նի խորհրդայ­­նա­­­ցու­­մը Կա­­պանի շրջա­­նի կազ­­մում էր, այժմ՝ Քա­­շաթա­­ղի մէջ է, 707 ք.կմ է։

6. Աղ­­դա­­­մի շրջա­­նի միայն 77% է ազա­­տագ­­րուած եղել. 1,094 ք.կմ –ից, 842 ք.կմ, այժմ մտնում է Աս­­կե­­­րանի, Մար­­տա­­­կեր­­տի եւ Մար­­տունու շրջան­­նե­­­րի մէջ, Աղ­­դա­­­մը վե­­րանուանուել է Ակն կամ Ակ­­նա։

7. Ֆի­­զու­­լիի շրջա­­նի 33% է ազա­­տագ­­րուել, այ­­սինքն 1,386ք.կմ-ից 462 ք.կմ, որը մտել է Հադ­­րութի շրջա­­նի կազմ։ ֆի­­զու­­լի քա­­ղաքը այժմ կոչ­­ւում է Վա­­րան­­դա։

Ահա այսպի­­սի պատ­­կեր է. այսպէս կո­­չուած գրա­­ւեալ տա­­րածքնե­­րը 7,634 ք.կմ են, եթէ գու­­մա­­­րենք Լեռ­­նա­­­յին Ղա­­րաբա­­ղի 4,400 ք.կմ, ապա կստա­­ցուի 12,034 ք.կմ։ Աւե­­լի քիչ տա­­րածք է գրա­­ւում Լի­­բանա­­նը՝ 10,452 ք.կմ, որ­­տեղ բնակ­­ւում է 5 մի­­լիոն մարդ, իսկ Ար­­ցա­­­խում ըստ 2015- ի տուեալ­­նե­­­րի բնակ­­չութեան թի­­ւը ըն­­դա­­­մէնը 150,932 է։ Եր­­կի­­­րը քա­­նակու­­թեամբ է եր­­կիր դառ­­նում, հա­­ւատա­­ցէ՛ք, այն էլ թշնա­­մի հա­­րեւան ու­­նե­­­ցող…

Ստե­­փանա­­կեր­­տից ու­­ղե­­­ւոր­­ւում ենք դէ­­պի Աղ­­դամ, Ակ­­նա… Ճա­­նապար­­հին կար­­դում եմ սլաք­­նե­­­րը՝ «Աս­­կե­­­րան», «Տիգ­­րա­­­նակերտ», այ­­նուհե­­տեւ Աղ­­դա­­­մի գիւ­­ղե­­­րը՝ «Ուղտա­­սար», «Վազ­­գե­­­նաշէն», «Նո­­րաշէն»… Ինքնա­­շար­­ժի պա­­տու­­հա­­­նից գլուխս դուրս եմ հա­­նում եւ բա­­ցական­­չում. «Ես սի­­րում եմ քեզ, Աղ­­դա՛մ»։ Մարդկա­­յին շունչ չկայ։ Ամա­­յի տա­­րածք է. կի­­սաւեր տներ, նախ­­կին տներ։ Նախ­­կին կեանք։ Ապա­­գայի սպա­­սու­­մի մէջ գտնուող սքան­­չե­­­լի տա­­րածք՝ ծած­­կած նռնե­­նինե­­րով եւ ըն­­կուզե­­նինե­­րով… Բայց ո՞ւր ենք գնում։ Մի՞թէ այս մի քա­­նի տուն ու­­նե­­­ցող գիւ­­ղում մար­­դիկ կան։ Այո, 60 տուն կայ այստեղ։ Գիւ­­ղա­­­պետա­­րան։ Ե՞ւ…Ո՞ւմ մօտ պի­­տի գայ պէյ­­րութա­­հայը, եթէ ոչ իր նման պէյ­­րութա­­հայի։ Այ քեզ անա­­կըն­­կալ։ Մեզ դի­­մաւո­­րում է Եսա­­յի Ջու­­րեանը իր չքնաղ տիկ­­նոջ՝ Լու­­սի­­­նի հետ։

- Ինչպէ՞ս եղաւ, որ այստեղ եկաք։ -Պա­­րապ հարց։ Լրագ­­րո­­­ղական հարց, որի հա­­մար ես իս­­կոյն զղջա­­ցի։

- Չկայ մի լրագ­­րող, որն ինձ այդ հար­­ցը չտայ։ Ղա­­րաբա­­ղը բնա­­կեց­­նե­­­լու հա­­մար եմ եկել։ Նաեւ 5 սու­­րիահայ ըն­­տա­­­նիք եկան մեզ հետ, բայց չդի­­մացան եւ մեկ­­նե­­­ցին։

Դժուարու­­թիւննե­­րը կեն­­ցա­­­ղային հո­­ղի վրայ չէին ան­­շուշտ, քան­­զի հա­­յը քա­­րից հաց ստեղ­­ծող ժո­­ղովուրդ է։ Խորհրդա­­յին ժա­­մանակ­­նե­­­րից մնա­­ցած քաշքշուքներն են, որ մար­­դուն յու­­սա­­­հատ են անում։ Երե­­ւակա­­յէք, որ Ջու­­րեան­­նե­­­րը մին­­չեւ հի­­մա անձնա­­գիր չեն ստա­­ցել. «Գնա-արի, միւս շա­­բաթ արի…» Ծա­­նօթ, սիրտ մա­­շեց­­նող երե­­ւոյթներ են։ Ջու­­րեանը ծնունդով քե­­սապ­­ցի էր, 9 տա­­րեկա­­նից տե­­ղափո­­խուել էր Պէյ­­րութ, Մխի­­թարեան­­նե­­­րի դպրո­­ցում ու­­սա­­­նել։ Յան­­կարծ պատ­­մեց 21 քե­­սապ­­ցու առե­­ւանգման մա­­սին. պար­­զուեց, որ դա նրա հա­­րազատ­­ներն են եղել։ 8 հո­­գի իր ըն­­տա­­­նիքի ան­­դամներն էին. մայ­­րը, երեք եղ­­բայրնե­­րը, հօ­­բարը, տա­­տը, եր­­կու քե­­ռու աղ­­ջիկնե­­րը… Ազա­­տուե­­ցին 40 օր անց եւ ապաս­­տա­­­նեցին Վա­­քըֆ գիւ­­ղում։ Ան­­հա­­­ւատա­­լի էր, որ Աղ­­դա­­­մում զրու­­ցում էի քե­­սապ­­ցի Եսա­­յի հետ, նա­­յում նրա մի­­ջերկրա­­կան ծո­­վի գոյ­­նի աչ­­քե­­­րի մէջ, համ­­տե­­­սում Լու­­սին տիկ­­նոջ սու­­րիահայ ճա­­շատե­­սակ­­նե­­­րը, զմայլւում նրա ձե­­ռագործ աշ­­խա­­­տանքնե­­րով։ Եր­­գե­­­րով լե­­ցուեց Աղ­­դա­­­մը, տնե­­րը կեն­­դա­­­նացան, այ­­սօ­­­րուայ հա­­յեաց­­քով չպէտք է նա­­յես քա­­ղաքին…

Վե­­րադար­­ձանք ար­­դէն ոչ թէ Զան­­գե­­­զու­­րի ճամ­­բով, այլ՝ Քար­­վա­­­ճառի։ Նման բնու­­թիւն չկայ ողջ Հա­­յաս­­տա­­­նում։ Ծա­­րաւ էինք։ Ճամ­­բին մօ­­տեցանք Վա­­րու­­ժան Քա­­րեանի յու­­շաղբիւ­­րին եւ ես ամօթ զգա­­ցի իմ ան­­համբե­­րու­­թեան հա­­մար. ես չէի կա­­րող զսպել իմ ծա­­րաւս, մինչդեռ այս նա­­հատակ-երի­­տասարդնե­­րը քա­­րի ու ջրի էին վե­­րածուել։

Երե­­ւան վե­­րադառ­­նա­­­լուն պէս միայն մի փա­­փաք հա­­մակեց իմ սիրտս – կրկին մեկ­նել Ար­ցախ։ Կրկին եւ միշտ։