ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ԱՒԱԶԱԿ

Բառ մը, որ չորս ուղղութիւններով ներթափանցեցաւ մեր լեզուին

Աւազակ։ Բոլորիս ծանօթ որպէս նաեւ «ճամբու յելուզակ, գող, կողոպտիչ, աւարառու, հուղկահար, հէն, թալանող, հրոսակ, ասպատակող, սպա­նող ու­ղե­ւորած… »։ Հո­մանիշ­նե­րու հարստու­թի՞ւն մը նկա­տեցիք։ Զար­մա­նալի չէ։ Աւա­զակը կը սի­րէ հարստու­թիւն. ու­րիշնե­րու հարստու­թիւնը։ Բայց կա­րելի՞ է հա­ւատալ, թէ ան կրնար ըլ­լալ նաեւ ար­դա­րադատ իմաս­տա­սէր մը՝ «մե­ծահո­գի», «բա­րի», «ազ­նիւ»։ (Վեր­ջին որա­կումնե­րը, ո՛չ, «Հո­մանիշ բա­ռերու բա­ռարան»-է մը չենք առած։ Անոնք կը պատ­կա­նին վի­պագիր Ռաֆ­ֆիին։ Յա­ջորդ թի­ւին մէջ դուք կը զար­մա­նաք, թէ ո՛ր աւա­զակը ար­ժա­նացած է այդ պա­տուա­բեր ածա­կան­նե­րուն եւ ին­չո՛ւ)։

Այ­սօր միայն զրու­ցենք «աւա­զակ» բա­ռի մա­սին եւ ստու­գենք, թէ ուրկէ՛ եկաւ այդ բա­ռը, -մա­նաւանդ երբ հա­յաս­տա­նեան մա­մու­լի մէջ «աւա­զակ»-ի գոր­ծա­ծու­թեան սաստկա­ցող յա­ճախա­կանու­թիւն մը կայ։ Կ՚ու­զենք ձե­զի հետ բաժ­նեկցիլ քա­նի որ խո­րագիր. «Կա­ռավա­րու­թեան ան­դամնե­րը գող եւ աւա­զակ են», «Վար­չա­պետ չէ, աւա­զակա­պետ է», «Սա գող-աւա­զակ ապօ­րինի գաղ­թա­կան­նե­րը», «Ոս­տի­կանն էլ է աւա­զակ»…։

Գի­տենք, թէ մի­ջազ­գա­յին աւա­զակ­նե­րու հա­մար գրա­ւիչ եր­կիր եղած է Հա­յաս­տա­նը։ Անոնք եկած են արե­ւել­քէն եւ հա­րաւէն, եր­բեմն ալ՝ հիւ­սի­սէն եւ արեւ­մուտքէն։ Այժմ փոր­ձենք յայտնա­բերել, թէ, ուրկէ՛ եւ ե՛րբ եկաւ «աւա­զակ» բա­ռը ու տեղ գրա­ւեց մեր լե­զուին մէջ, մեր գրա­կանու­թե­նէն ներս։ «Փոր­ձել» ըսինք, որով­հե­տեւ ինչպէս աւա­զակ մը, կամ քա­ռասուն հե­ծեալ­նե­րու աւա­զակա­խումբ, ծած­կած կ՚ըլ­լայ իր դէմքն ու ինքնու­թիւնը, նոյնպէս ալ բա­ռին ստու­գա­բանու­թիւնը մին­չեւ այ­սօր կը մնայ քօ­ղար­կուած։

Թէ՛ հայ, եւ թէ՝ օտար լե­զուա­բան­ներ առա­ջար­կած են բազ­մա­թիւ ծա­գումնա­բանու­թիւններ։ Առա­ջինը. ըստ «Նոր բառ­գիրք հայ­կա­զեան լե­զուի» աշ­խա­տասի­րու­թեան (1836-37, Վե­նետիկ), որ մխի­թարեան երեք վար­դա­պետ­նե­րու յի­սուն տա­րուայ աշ­խա­տան­քով պատ­րաստուած է, բա­ռը եկած է «աւազ» կամ «վա­զել» ար­մատնե­րէն։ Հե­տեւեալն է մեկ­նա­բանու­թիւնը. «Հէն աւա­զուտ վայ­րաց կամ ի վե­րայ վա­զող»։ Ըստ աւստրիացի լե­զուա­բան եւ հա­յագէտ Ֆ. Միւլլէ­րի (1834-1898) մէկ աշ­խա­տասի­րու­թեան, լոյս տե­սած՝ 1929-ին Վիեն­նա­յի հա­մալ­սա­րանի արե­ւելա­գիտու­թեան բա­ժան­մունքի պար­բե­րակա­նի մէջ, բա­ռը եկած է հա­րաւ-արե­ւել­քէն՝ պահ­լա­ւերէն «պա­չակ» կամ պարսկե­րէն «պա­զա» բա­ռերէն, որոնք կը նշա­նակեն «մեղք, յան­ցանք»։ Իսկ ըստ վրա­ցի արե­ւելա­գէտ, հա­յագէտ, լե­զուա­բան եւ հնա­գէտ Նի­կողա­յոս Մա­ռի, այո, ա՛ն, որ Անիի պե­ղումնե­րով յայտնի է, «աւա­զակ» բա­ռը եկած է հիւ­սի­սէն՝ Սեւ Ծո­վու արե­ւելեան ափե­րու բնա­կիչ, սո­վետա­կան շրջա­նին Վրաս­տա­նի քա­ղաքա­ցի, այժմ ան­կա­խու­թիւն հռչա­կած, ինքնա­վար «ափ­խազ» ազ­գի անու­նէն։ Կայ նաեւ աւե­լի նոր մեկ­նա­բանու­թիւն մը, որ կը պատ­կա­նի իրա­նագէտ, բա­նասէր, Երե­ւանի պե­տական հա­մալ­սա­րանի իրան­ւագի­տու­թեան բաժ­նի վա­րիչ եւ իրա­նագի­տու­թեան կով­կա­սեան կեդ­րո­նի տնօ­րէն Գառ­նիկ Ասատ­րեանին։ Ըստ անոր, բա­ռը հա­ւանա­բար ու­նի մի­ջին պարսկե­րէն ծա­գում եւ սե­ռած է «ուազ» (waz) բա­յէն, որ կը նշա­նակէ «տա­նիլ, փո­խադ­րել»։ Ապա բա­ռը ստա­ցեր է «ա» նա­խամաս­նի­կը եւ «ակ» վեր­ջա­ծան­ցը ու դար­ձեր է ԱՒԱ­ԶԱԿ։ Որ­պէս ար­կա­ծախնդիր բառ, ան սի­րած է օտար եր­կիրներ սպրդիլ, ձիու վրայ եւ կէս գի­շերին ան­կասկած, ու յայտնուած է նաեւ դրա­ցի ժո­ղովուրդնե­րու լե­զու­նե­րու մէջ։ Այսպէս՝ հայ­կա­կան «աւա­զակ»-ի փո­խառու­թիւններ են վրա­ցերէն, մեգ­րե­լերէն «աւա­զակի» եւ ու­տիերէն «աբա­զակ» բա­ռերը։

Ան­կախ իր ծա­գումնա­բանու­թե­նէն, «աւա­զակ» բա­ռը եւ աւա­զակ­նե­րը միշտ ներ­կայ եղած են հայ­կա­կան հո­ղի վրայ, հայ­կա­կան լե­զուի մէջ։ Սկսինք յի­շել պատ­մա­կան օրի­նակ­ներ։ Աս­տուածա­շունչի մէջ կայ եօթը «աւա­զակ» եւ մէկ «աւա­զակա­պետ»։ Գոր­ծո­ղու­թիւննե­րու առատ դաշտ գտնե­լով հա­յերէ­նի մէջ, 5-րդ դա­րէն սկսեալ որոշ զար­գա­ցում ցոյց տուած է ան ու բարդ եւ ածանց բա­ռերու հարստու­թիւն մը դի­զած է մեր բա­ռարան­նե­րէն ներս։ Քա­նի որ անոր շա­ռաւիղ­նե­րը այնքան շատ չեն, որ­քան, օրի­նակի հա­մար, «միտք» կամ «շունչ» բա­ռերու բար­դութիւննե­րը, ուստի կա­րելի է բո­լոր «աւա­զակ»-նե­րը հոս յի­շել. աւա­զակա­բար, աւա­զակա­բարոյ, աւա­զակաբ­նակ, աւա­զակա­բոյն, աւա­զակա­խաղ, աւա­զակա­խող­խող, աւա­զակա­կուր, աւա­զակա­միտ, աւա­զակա­յին, աւա­զակա­նոց, աւա­զակա­պէս, աւա­զակաս­պան, աւա­զակա­վարի, աւա­զակա­տիպ, աւա­զակա­րան, աւա­զակել, աւա­զակու­թիւն, աւա­զակա­կուռ, աւա­զակուտ, աւա­զակօ­րէն։ Աւա­զակ մը ան­շուշտ առան­ձինն պի­տի չհա­մար­ձա­կէր ուղտե­րու եր­կար կա­րաւան կը ահա­բեկել ու վե­րոյի­շեալ բա­ռացան­կի վրայ պէտք եղաւ աւելցնել նոր բառ մը. «աւա­զակա­խումբ»։ Իսկ ո՞վ պի­տի առաջ­նորդէր քա­ռասուն ար­ծա­թամոլ, ըն­չա­քաղց եւ խո­ժոռա­դէմ աւա­զակ­նե­րու խումբ մը։ Այո, պէտք էր բառ մը եւս. «աւա­զակա­պետ»։ Վեր­ջա­պէս, ո՞վ ըսաւ, որ ասիական անա­պատ­նե­րով եւ կով­կա­սեան լեռ­նե­րով սահ­մա­նուած պէտք էր մնար աւա­զակի աւա­րառու­թիւննե­րը։ Օր մը ան ձեռք բե­րաւ «աւա­զակա­նաւ» եւ ու­նե­ցաւ Սեւ ծովն ու Մի­ջերկրա­կանը, Պար­սից ծոցն ու Հնդկա­կան ով­կիանո­սը ահա­բեկե­լու ախոր­ժա­բեր հնա­րաւո­րու­թիւնը։ Բայց, դուք կը կար­ծէ՞ք, թէ եղած է ար­շա­ւանք, որ­մէ աւա­զակ­նե­րը վե­րադար­ձած են ձեռ­նունայն։ Ըստ հայ­կա­կան յայտնի առա­ծի՝ այո. «Քա­ռասուն աւա­զակ մէկ տկլո­րի չեն կա­րողա­ցած կո­ղոպ­տել», կամ ինչպէս մեր նախ­նի­ները ըսեր են, «Մերկ մարդ յա­ւազա­կաց ոչ երկնչի»։

Գալ շա­բաթ դուք կը ծա­նօթա­նաք վի­պակա­նացած տրա­պիզոն­ցի աւա­զակի մը, «իմաս­տա­սէր, բա­րեսիրտ եւ ու­սեալ» աւա­զակա­պետի մը, որուն հիացում ու­նէր վի­պագիր Ռաֆ­ֆին, երե­ւանեան թա­ղամա­սի մը, որուն բնա­կիչ­նե­րու խճան­կա­րին մաս կը կազ­մէին յար­գարժան աւա­զակ­ներ, ինչպէս նաեւ Ղրիմի տափաստանները ասպատակող հեծեալ աւազակապետի մը, որ Յովհաննէս Այվազովսկիին հարս եկող գեղեցկուհիին ճամբան կտրեց։ Մինչեւ այն ժամանակ, ձեր ճամբան մնայ բաց եւ ապահով։