Մեր բառերուն
ամենէն կղզիացածը
Դիւրին չէ, հազարամեակներ կ՚առնէ։ Բայց վերջապէս ամէն բառ կ՚ունենայ, բնական է, ընտանիք, մարդու պէս։ Արմատ բառէն կը սեռին նոր բառեր բարդ եւ ածանց, տեղի կ՚ունենայ իմաստի զարգացում, ծնունդ կ՚առնեն ասացուածքներ, դարձուածքներ ու իր հասունութեան օրերուն, բազմադարեան ուղեւորութիւններէ ետք՝ արմատ բառը, ալեհեր ծերունի մը իմաստուն, նախահայրը գերդաստանին, իր շուրջ կը վայելէ բազմանդամ ընտանիքի մը ջերմութիւնը, հարստութիւն մը իսկական ու կ՚արժանանայ բոլորի յարգանքին եւ ակնածանքին։
Վերոյիշեալ կենսագրութիւնը չունեցաւ «կղզի» բառը։ Բացառութիւն մը յուզիչ։ Կղզի բառը, ինչպէ՞ս փոխել բնաւորութիւնը, մնաց մենակեաց, մեկուսացած, իր խօսքով՝ «կղզիացած»… Այսօր կ՚ուզենք «կղզի» բառի մասին զրուցել։ Եւ քանի որ շատ մեծ տարածութիւն մը չի ներկայացներ հայկական մեր «կղզի»ն, կարելի է մինչեւ բլրագագաթը բարձրանալ ու տեսնել համայնապատկերը։
«Կղզի» բառի ծագումնաբանութիւնն իսկ, սիրելի ընթերցող, մշուշապատ է, խորհրդաւոր։ Քանի՜ քանի հմուտ լեզուագէտներ նաւարկած են անոր շուրջ եւ փորձած են խարսխել, ափսոս, անմերձենալի գտած են զայն ու հեռացած։ Աճառեանը մէկն է անոնցմէ։ Տեսնելով բառի նմանութիւնը արաբերէն «ճէզիրա» եւ ասորերէն «կազարտա» բառերուն հետ, համարած է, թէ մեր «կղզի»ն ասուրական ծագում պէտք է որ ունեցած ըլլայ։ Իսկ հունգարացի բանասէր եւ հայագէտ Պատրուբանին 1906 թուականին վճռած է, թէ բառը կապ ունենալու է «ըն-կղմ» եւ «ըն-կլնում» ձեւերու հետ։ Այս տեսութիւնը լոյս տեսած է Հանդէս Ամսօրեայի մէջ։ (Վերջին հաստատումը մեզի ծանօթ է Աճառեանի փոխանցումով)։ Ըստ երրորդ տեսութեան մը, բառը բնիկ հնդ-եւրոպական է եւ ունի լեհերէն, միջին-վերին-գերմաներէն եւ հին իսլանդերէն սերնդակիցներ։
Գալով շառաւիղներուն. աւելի նուազ քան ձեռքի մը մատները- հազիւ եօթը հատ. թերակղզի, կղզեակ, կղզեբնակ կամ կղզիաբնակ, կղզիական, կղզիանալ, կղզիացնել, կղզիացում։ Կը թերթենք հայերէնի մասնագիտացած բառարանները, դարձուածքներ եւ ասացուածքներ որոնելու նպատակով, ինչպէս՝ «Հայերէնի դարձուածքների ընդարձակ բացատրական բառարան», «Հայոց լեզուի բարբառային բառարան», «Հայոց լեզուի դարձուածաբանական բառարան», «Հազար ու մէկ բառ ու բան հայոց խօսից բարբառէն», «Բառգիրք արարատեան բարբառի»… Ո՛չ մէկ ակնարկութիւն։ Հայկական լեռնաշխարհը, որ ունէր Լիմ, Կտուց, Աղթամար եւ Առտէր կղզիները Վանայ լիճին մէջ հանդերձ իր վանքերով, մատուռներով եւ արքունի պալատներով՝ անտեսած ըլլալ կ՚երեւի «կղզի» բառը։ Հակառակ անոր որ չորս կողմը ջուրով շրջապատուած էր, ցամաք մնաց «կղզի» բառը։ Նոյնիսկ Նարեկացին, որ իր ամբողջ կեանքը անցուց Վանայ լիճի վրայ ու անոր «Մատեան Ողբերգութեան» աշխատասիրութեան կը դիմենք ցոյց տալու համար մեր բառապաշարի հարստութիւնն ու գունագեղութիւնը, մէ՛կ անգամ, միայն մէ՛կ անգամ գործածած է «կղզի» բառը. «ի ծոցս ջուրց բազմութեան ծովուց եւ կղզեաց նոցա»։
Հայ մտքին մէջ եւ մտաւորականութեան, կղզին, վերջին երեքհարիւր տարիներուն, շատ հեռացաւ հայրենի բնաշխարհէն։ Ան բնակութիւն գտաւ Վենետիկի մէջ։ Ս. Ղազար «կղզի»ն է, որ իր դրոշմը դրաւ հայ տպագիր գիրքի պատմութեան մէջ ու երեւաց Մխիթարեան հայրերու հրատարակած բոլոր գիրքերու անուանաթերթերուն վրայ։ 1800-ական թուականներուն փոքր աշխուժութիւն մը կամ ալեկոծում մը տեղի ունեցաւ «կղզի» բառի գործածութեան մէջ։ 1852 թուականին ան առաջին անգամ հայերէն գիրքի մը անուն դարձաւ. «Աշխատալի գիշեր կամ ընտանեկան պատմութիւն հարաւային ովկիանոսի կղզիները առջի խրկուած քարոզիչներուն աշխատութեանցը»։ Դժբախտաբար այս գիրքը լոյս տեսաւ ո՛չ Վանի, ո՛չ ալ Երեւանի մէջ, այլ՝ Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ծայրը, Եգէականի ջերմացնող արեւուն տակ, Զմիւռնիա քաղաքին մէջ։ Երկրորդ մը լոյս տեսաւ մեր մտաւոր աշխարհագրութեան արեւելեան ծայրը, Կասպից Ծովու ափերուն, Պաքու քաղաքի մէջ, 1872 թուականին. «Հնդկացւոյ անցքը անմարդաբնակ կղզիներում»։ 1876-78 թուականներուն Զմիւռնիա քաղաքն էր որ հրապարակագիր եւ թարգմանիչ Մատթէոս Մամուրեանի ղեկավարութեամբ դարձեալ կը նաւարկէր կղզիներու բառաշխարհին մէջ՝ Ժիւլ Վեռնի երեւակայութեամբ. «Խորհրդաւոր կղզի», հատոր Ա., Բ. Եւ Գ.։ 1885-ին Վենետիկը երեւաց. «Ամայի կղզին»։ Թիֆլի՞սը… Կը յիշենք ուշացումով, որովհետեւ այս քաղաքը, իր աշխարհագրական դիրքի պատճառով կ՚երեւի, 19-րդ դարու մէջ, «կղզի» բառը իր հրատարակութիւններու վրայ գործածող քաղաքներու մէջ ամենավերջինը եղաւ։ 1898-ին Միրզայանցի թարգմանութեամբ եւ Ռոտինեանցի հրատարակութեամբ հոն լոյս տեսաւ Վալթէր Սքոթի մէկ վէպը. «Կղզիների Լորտը»։
«Կղզի» բառը, եթէ անոր ուշադրութիւն չդարձնէին հայ նկարիչներն ու բանաստեղծները, որոնք թիւով շատ չեն, բոլորովին անտեսանելի կը մնար, ինչպէս Սեւանի կղզին՝ մութ գիշերներուն։ Բայց 1884 թուականին, շնորհիւ Գէորգ Բաշինջաղեանի նկատող աչքին եւ երանգապնակին, այդ կղզին մարմին եւ գոյն առաւ, դարձաւ գեղանկար. «Սեւանայ լիճն ու կղզին գիշերով»։ Իսկ Աւետիք Իսահակեանը, նոյն կղզիի գրողներու տան պատշգամէն նայելով շշնջաց. «Ախ չմեռնէի, թերակղզին նորից կղզի դարձած տեսնէի…»։ Իսկ Յովհաննէս Այվազովսքին նկարեց Լորտ Պայրընը եւ օտար կղզիներու ամենէն հայկականը ու զայն անունեց՝ «Ճորճ Պայրընի այցը Սուրբ Ղազար կղզի» (1899)։ Բանաստեղծներն ալ պատուեցին բառս։ Առաջինը Թումանեանն էր, իր «Ախթամար»ով. «Խաւար կղզուց մարզ ու պայծառ, մի լոյս կանչում է նրան», «Այն օրուանից սրա համար կղզին կոչուեց Ախթամար»։ Մինչդեռ, Ե. Չարենցի համար կղզիի վրայ չէր իրեն սպասող գեղեցկուհին, ան դարձած էր կղզի։ «Կնոջս Արփենիկ Չարենցի Յիշատակին» բանաստեղծութիւնն է. «Կարօտներիս ծովի կղզիներում անցած, դու իմ կղզին եղար միակ ոսկէ»։ Իսկ Վ. Թէքէքեանի պղատոնական եւ խորհրդանշապաշտ գրիչի տակ, «Բաց ծովուն մէջ» ինքնաքննադատական բանաստեղծութեան տողերէն ներս «կղզի» բառը դարձաւ՝ չմարմնաւորուած սէրեր.
«Ես պզտիկ ու մեծ շատ մը սէրերու
- Արշիպեղագո՛ս - նաւելով մէջէն,
Առանց ոչ մէկուն քով խարսխելու
- Ի՜նչ խենթ, խենթ էի - հասած եմ բաց ծով…»
Գեղապաշտ վիպասանութիւններու եւ գեղատեսիլ կտաւներու շրջանը անցաւ։ Ինչպէ՞ս գիտենք։ Հայկական մամուլէն։ Մերօրեայ քաղաքական պայմաններու մէջ «կղզի»ն դարձած է անհանգստացնող բառ։ Ահա մէկ երկու մէջբերում. «Հալէպը դարձեալ կղզիացած- Խանասէր-Հալէպ ճանապարհի փակումով», «Մի փոքր կղզիացած է մեր դիւանագիտութիւնը», «Պէտք է դադարենք կղզիացած երկիր լինել», «Մարտիրոսուած գիւղը հայրենի՝ կղզիացած եւ ամայացած»։
Բայց օր մը, Պարոյր Սեւակը ամենաբարձր պատուանդանի վրայ դրաւ «կղզի» բառը։ Եւ այդ օր, ողջ Հայաստանը իր լեռնագագաթներով եւ լիճերով, սարերով եւ ձորերով դարձաւ… կղզի. Այսպէս պէտք է միշտ յիշել եւ յարգել մեր կղզիացած բառը.
Երկնքից առկախ մի լեռնակղզի՝
Հայաստան Աշխարհ։
Երկնքից առկախ այդ լեռնակղզու ուղիղ կենտրոնում՝
երկու զանգ հսկայ եւ անձեռագործ։
... Անունն՝ Արարատ
կամ