Թուրքիա – Հայաստան համագործակցութիւն

ՎԱՐԴՈՒՀԻ ՊԱԼԵԱՆ

vardbalian@gmail.com

Հրանդ Տինք Հիմնարկի Թուրքիոյ եւ Հայաստանի միջեւ ակադեմական յարաբերութիւնները զարգացնելու, համատեղ աշխատանքներ խրախուսելու միտումով նախաձեռնած ծրագիրները զանազան մարզերու մէջ կ՚ունենան իրենց շինիչ հետեւանքները։ Այս բնոյթի աշխատութիւն մը կատարելու համար Թուրքիա եկան Հայաստանի Ազգային Գրադարանի երկու մասնագէտներ, ուսումնասիրեցին Պոլսոյ որոշ հասարակական գրադարանները եւ ուսումնասիրեցին հայկական նիւթերով հաւաքածոները, յայտնաբերեցին իրենց մօտ բացակայ նիւթեր եւ ապագայի համար նոր հեռանկարներով վերադարձան Հայաստան։ Վարդուհի Պալեան այս առթիւ զրուցեց երկու մասնագէտներու հետ, որոնցմէ Աստղիկ Վարդանեանի հետ վարած հարցազրոյցը կը ներկայացնենք ստորեւ։

ՎԱՐԴՈՒՀԻ ՊԱԼԵԱՆ- Կը պատմէ՞ք ձեր մասին։ Հայաստանի մէջ ի՞նչ գործունէութիւն կը ծա­ւալէք։

ԱՍՏՂԻԿ ՎԱՐ­ԴԱ­ՆԵԱՆ- 2012 թուակա­նէն այս կողմ կ՚աշ­­խա­­­տիմ Հա­­յաս­­տա­­­նի Ազ­­գա­­­յին Գրա­­դարա­­նի Մա­­տենա­­գիտու­­թեան եւ գրա­­դարա­­նագի­­տու­­թեան բաժ­­նի մէջ՝ սկզբնա­­կան շրջա­­նը որ­­պէս առա­­ջին կար­­գի մա­­տենա­­գէտ, իսկ 2015 թուակա­­նէն ի վեր՝ Տե­­ղեկա­­տու մա­­տենա­­գիտու­­թեան են­­թա­­­բաժ­­նի վա­­րիչ։ Հա­­յաս­­տա­­­նի Ազ­­գա­­­յին Գրա­­դարա­­նի մէջ 2012 թուակա­­նէն սկսուած թուայ­­նացման աշ­­խա­­­տանքնե­­րը լայն շրջա­­նակ­­ներ ընդգրկե­­ցին, որու ար­­դիւնքը ըլ­­լա­­­լով ստեղ­­ծուեցան թուային շտե­­մարան­­ներ, որոնցմէ է Գա­­հիրէի մէջ հրա­­տարա­­կուած «Արեւ» պար­­բե­­­րակա­­նի շտե­­մարա­­նը, որու թուայ­­նացման աշ­­խա­­­տանքնե­­րը կը հա­­մակար­­գեմ առ այ­­սօր, ինչպէս նաեւ կը հան­­դի­­­սանամ «Ար­­ցա­­­խեան Շար­­ժում» էլեկտրո­­նային շտե­­մարա­­նի հա­­մակարգման եւ ձե­­ւաւոր­­ման աշ­­խա­­­տանքնե­­րու պա­­տաս­­խա­­­նատուն 2015 թ. Սեպ­­տեմբե­­րէն այս կողմ։

Բաժ­­նի եւ կազ­­մա­­­կեր­­պութեան գլխա­­ւոր եւ կա­­րեւոր գոր­­ծա­­­ռոյթնե­­րէն մէկն ալ «Հայ գիրք» էլեկտրո­­նային շտե­­մարա­­նի ստեղ­­ծումն է։ Այն կը նե­­րառէ 1512 թուակա­­նէն մին­­չեւ մեր օրե­­րը աշ­­խարհի տար­­բեր ծա­­գերու մէջ տպագ­­րուած հա­­յերէն, հա­­յատառ, ինչպէս նաեւ հա­­յերէն ելից տուեալ­­ներ պա­­րու­­նա­­­կող հայ­­կա­­­կան բո­­վան­­դա­­­կու­­թեամբ ու հայ հե­­ղինակ­­նե­­­րու կող­­մէն ստեղ­­ծուած այ­­լա­­­լեզու գրքե­­րը, ինչպէս նաեւ 1512-1800 թթ. հրա­­տարա­­կուած քար­­տէզնե­­րը, հմա­­յիլ­­նե­­­րը, պար­­բե­­­րական­­նե­­­րը եւ հա­­յատառ հա­­տուած­­ներ պա­­րու­­նա­­­կող այ­­լա­­­լեզու հրա­­տարա­­կու­­թիւննե­­րը։ Նպա­­տակը՝ մէկ ամ­­բողջա­­կան հար­­թա­­­կի մէջ հա­­ւաքագ­­րել եւ ամ­­բողջաց­­նել տար­­բեր վայ­­րե­­­րու մէջ տպագ­­րուած գրքե­­րու մա­­տենա­­գիտա­­կան նկա­­րագ­­րութիւննե­­րը իրենց թուային տար­­բե­­­րակ­­նե­­­րով։ Այդ նպա­­տակի իրա­­գործման հա­­մար կը հա­­մագոր­­ծակցենք աշ­­խարհի տար­­բեր վայ­­րե­­­րուն մէջ գոր­­ծող գրա­­դարան­­նե­­­րու հետ, որոնց ֆոն­­դե­­­րուն առ­­կայ է հա­­յերէն գրա­­կանու­­թիւն։ Զու­­գա­­­հեռ ջան­­քեր կը գոր­­ծադրուին ձեռք բե­­րել գրքե­­րը, իսկ եթէ դա անհնար է, ապա գրքի թուային տար­­բե­­­րակը։

Վ.Պ.-Ինչպէ՞ս որո­­շեցիք զբա­­ղուիլ թրքա­­գիտու­­թեամբ կամ օս­­մա­­­նագի­­տու­­թեամբ։ 

Ա.Վ.-Յայտնի փաստ է, որ Կոս­­տանդնու­­պո­­­լիսը հայ տպագ­­րութեան ամե­­նամեծ օճախ­­նե­­­րէն մէկն է։ Կ. Պոլ­­սոյ մէջ հայ գիր­­քը առա­­ջին ան­­գամ տպագ­­րուած է 1567 թ.։ Յատ­­կա­­­պէս 18-20-րդ դա­­րերուն այստեղ տպագ­­րուած են հա­­զարա­­ւոր գրքեր, որոնց մի մա­­սը առ­­կայ է Հա­­յաս­­տա­­­նի Ազ­­գա­­­յին Գրա­­դարա­­նի հա­­ւաքա­­ծու­­նե­­­րու մէջ, իսկ միւս մա­­սը կը փոր­­ձենք հա­­ւաքագ­­րել։ Յայտնի է, որ այ­­սօր Իս­­թանպու­­լի բազ­­մա­­­թիւ պե­­տական կա­­ռոյցնե­­րու գրա­­դարան­­նե­­­րուն մէջ առ­­կայ են հա­­յերէն գրքեր։ Հա­­րուստ են հա­­յերէն գրքե­­րով ոչ միայն հայ­­կա­­­կան օճախ­­նե­­­րը, այ­­լեւ թուրքա­­կան գրա­­դարան­­նե­­­րը։

Նշենք նաեւ, որ Հա­­յաս­­տա­­­նի Ազ­­գա­­­յին Գրա­­դարա­­նի հա­­ւաքա­­ծու­­նե­­­րուն մէջ առ­­կայ է մեծ թի­­ւով օս­­մա­­­ներէն, ինչպէս նաեւ թրքե­­րէն գրա­­կանու­­թիւն։ Թէ Իս­­թանպու­­լի, թէ Հա­­յաս­­տա­­­նի գրա­­դարան­­նե­­­րու մէջ աշ­­խա­­­տանքնե­­րը հա­­մակար­­գուած են, ցան­­կա­­­ցած լե­­զուով ստա­­ցուած գրա­­կանու­­թիւն կը մշա­­կուի հա­­մապա­­տաս­­խան ձե­­ւով, սա­­կայն եր­­կու կողմն ալ տուեալ լե­­զուով գրա­­կանու­­թիւնը մշա­­կելու հա­­մար հա­­մապա­­տաս­­խան մաս­­նա­­­գէտ­­նե­­­րու պա­­կաս կայ։

Վ.Պ.-Փոր­­ձի փո­­խանակ­­ման ծրագ­­րով Իս­­թանպուլ կը գտնուիք։ Ձեր առա­­ջի՞ն այցն էր Թուրքիա։ Ի՞նչքան ժա­­մանա­­կով Պո­­լիս էիք։

Ա.Վ.-Փոր­­ձի փո­­խանակ­­ման ծրագ­­րի շրջա­­նակով Հրանդ Տինք Հիմ­­նադրա­­մի աջակ­­ցութեամբ առա­­ջին ան­­գամ այ­­ցե­­­լեցի Իս­­թանպուլ, ուր մնա­­ցինք 3 շա­­բաթ՝ 2017 թ. Սեպ­­տեմբե­­րի 5-29-ը։ Ոգե­­ւորուած էի առա­­ջին այ­­ցով, նաեւ մի փոքր ան­­հանգիստ աշ­­խա­­­տան­­քը ճիշդ եւ կա­­նոնա­­ւոր իրա­­գոր­­ծե­­­լու նկա­­տառու­­մով։ Միեւ­­նոյն ժա­­մանակ ինձ հա­­մար կը բա­­ցուէր մի նոր աշ­­խարհ՝ հզօր ու պատ­­մա­­­կան քա­­ղաք՝ իր յու­­շարձան­­նե­­­րով եւ ան­­ցեալով։ Այնպէս որ զգաց­­մունքնե­­րը իրա­­րամերժ էին։

Վ.Պ.-Ի՞նչն էր ձեր այ­­ցի նպա­­տակը։

Ա.Վ.-Այս ծրագ­­րի շրջա­­նակով մեր այ­­ցը Թուրքիա նպա­­տակ էր հե­­տապնդում ու­­սումնա­­սիրել 1512 թուակա­­նէն ետք աշ­­խարհի տար­­բեր ծայ­­րե­­­րու մէջ տպագ­­րուած հա­­յերէն գրքերն ու պար­­բե­­­րական­­նե­­­րը, ինչպէս նաեւ հա­­յերէն տպա­­գիր այլ նիւ­­թեր–քար­­տէզներ, պլա­­կատ­­ներ, նո­­տաներ, բա­­ցիկ­­ներ, նա­­մակա­­նիշ­­ներ, օրա­­ցոյցներ, մա­­տենա­­նիշ­­ներ, տե­­սալ­­սո­­­ղական եւ էլեկտրո­­նային (CD, DVD) կրիչ­­ներ, ինչպէս նաեւ հա­­մեմա­­տել մա­­տենա­­գիտա­­կան ցան­­կե­­­րը՝ «Հայ Գիրք» էլեկտրո­­նային շտե­­մարա­­նի մէջ չնե­­րառուած կամ բա­­ցակայ դրուած գրքե­­րու թուային տար­­բե­­­րակ­­նե­­­րը հա­­մալ­­րե­­­լու հա­­մար, ինչն ալ հան­­դի­­­սացաւ մեր բուն աշ­­խա­­­տան­­քը։

Փորձնա­­կան ծրագ­­րի շրջա­­նակի մէջ ու­­նե­­­ցած ենք հե­­տեւեալ ար­­դիւնքը.

ա. Սքե­­նաւո­­րել եւ թուայ­­նա­­­ցուել են 58 անուն հա­­յերէն եւ հա­­յատառ թրքե­­րէն գրքեր, որոնք հա­­մահա­­ւաք մա­­տենա­­գիտա­­կան ցան­­կե­­­րու մէջ նշուած էին աստղա­­նիշով, այ­­սինքն՝ նկա­­րագ­­րութիւ­­նը կա­­տարուած է որե­­ւէ մա­­տենա­­գիտա­­կան աղ­­բիւրի հի­­ման վրայ (թի­­ւով 27), կամ բո­­լորո­­վին նոր անուններ են (թի­­ւով 31) եւ կը բա­­ցակա­­յին հա­­յաս­­տա­­­նեան գրա­­դարան­­նե­­­րու հա­­ւաքա­­ծոնե­­րէն։

բ. Թուայ­­նա­­­ցուած 58 անուն գրքէն 5-ը հնա­­տիպ շրջա­­նի գրքեր են, որոնց մա­­տենա­­գիտա­­կան նկա­­րագ­­րութիւննե­­րը կա­­յին, սա­­կայն գրքե­­րի ֆի­­զիկա­­կան բա­­ցակա­­յու­­թեան պատ­­ճա­­­ռով անհնար էր ու­­նե­­­նալ անոնց թուային տար­­բե­­­րակը։ Այս 5 գրքե­­րի թուային պատ­­ճէննե­­րը նե­­րառուեցին «Հայ Գիրք» շտե­­մարան։ 3-ը հնա­­տիպ վաղ շրջա­­նի գրքեր էին, որոնց թուային տար­­բե­­­րակ­­ներն ու­­նե­­­նալը եւս կա­­րեւոր էր։

գ. Ու­­սումնա­­սիրե­­ցինք Իս­­թանպու­­լի տար­­բեր պե­­տական կա­­ռոյցնե­­րու գրա­­դարան­­ներ՝ պար­­զե­­­լով, որ կը պահ­­պա­­­նուին բազ­­մա­­­թիւ հա­­յերէն գրքեր, որոնք առ այ­­սօր ու­­սումնա­­սիրուած չեն։ Այդ գրքե­­րու ու­­սումնա­­սիրու­­թիւնը եւս կա­­րեւոր է։

դ. Այ­­ցե­­­լեցինք Ու­­սուցչաց Հիմ­­նարկ, ծա­­նօթա­­ցանք տա­­րինե­­րու ըն­­թացքին անոնց կող­­մէն ձեռք բե­­րած գրա­­կանու­­թեանը, մի քա­­նի օր ու­­սումնա­­սիրե­­ցինք եւ պար­­զե­­­ցինք, որ առ­­կայ 2000 անուն գրա­­կանու­­թեան մեծ հա­­տուա­­ծը կրօ­­նական բնոյ­­թի գրա­­կանու­­թիւնն է, ին­­չը եւս լիար­­ժէք ու­­սումնա­­սիրու­­թեան կա­­րիք ու­­նի։

ե. Այ­­ցե­­­լեցինք նաեւ Պոլ­­սոյ Հա­­յոց Պատ­­րիար­­քա­­­րանի գրա­­դարան, թան­­գա­­­րան, ծա­­նօթա­­ցանք անոնց հա­­րուստ գրա­­կանու­­թեան, որ եւս մաս­­նա­­­գէտ չու­­նե­­­նալու պատ­­ճա­­­ռով մշակ­­ման կա­­րիք ու­­նի։

զ. Այ­­ցե­­­լեցինք պրն. Բիւ­­զանդի գրա­­խանու­­թը, ուր առ­­կայ հնա­­տիպ եւ ձե­­ռագիր ժա­­ռան­­գութիւ­­նը շլա­­ցու­­ցիչ էր։ Մենք կա­­րող ենք ձեռք բե­­րել այն բո­­լոր գրքե­­րը, որոնք բա­­ցակայ են Հա­­յաս­­տա­­­նում։

է. Ծրագ­­րի շրջա­­նակով մաս­­նակցե­­ցանք Հրանդ Տինք Հիմ­­նադրա­­մի ստեղծման 9-րդ տա­­րեդար­­ձի արա­­րողու­­թեան, ինչ որ շատ տպա­­ւորիչ էր։ Կորստի ափ­­սո­­­սան­­քի, միեւ­­նոյն ժա­­մանակ հպար­­տութեան ալիք­­նե­­­րը խառ­­նուած էին իրար։ Կա­­յին թուրքեր, ով­­քեր պնդում էին, որ շատ բան փո­­խուեց հէնց նրա սպա­­նու­­թիւնէն ետք։ Եթէ Հրանդ Տին­­քի մա­­հը կա­­րենայ բա­­րեկա­­մաց­­նել եր­­կու պե­­տու­­թիւննե­­րու ժո­­ղովուրդնե­­րը, կամ գու­­ցէ առիթ ըլ­­լայ, որ­­պէսզի նրան սպա­­նող ազ­­գը յե­­տադարձ հա­­յեացք կը նե­­տէ պատ­­մութեանը նո­­րովի, ապա Հրանդ Տին­­քի ոգին եւ նրա ըն­­տա­­­նիքի ան­­դամնե­­րը խո­­րը շունչ քա­­շելով հո­­գոց չեն հա­­նի, այլ կը ժպտան՝ հա­­յեաց­­քը վեր հա­­ռած՝ որ­­տե­­­ղից՝ կ՚ար­­ժա­­­նանան մեծ գա­­ղափար­­նե­­­րու տի­­րոջ հա­­ւանու­­թեանը։

Վ.Պ.-Ինչպէ՞ս որո­­շեցիք մաս­­նակցել փոր­­ձի փո­­խանակ­­ման ծրագ­­րին։ 

Ա.Վ.-Հա­­յաս­­տա­­­նի Ազ­­գա­­­յին Գրա­­դարա­­նը ու­­սումնա­­սիրած էր Հրանդ Տինք Հիմ­­նադրա­­մի գոր­­ծունէու­­թեան շրջա­­նակը եւ յայ­­տով դի­­մած հիմ­­նադրա­­մին՝ փորձնա­­կան ծրա­­գիրն իրա­­գոր­­ծե­­­լու նպա­­տակով։ Կազ­­մա­­­կեր­­պութիւնն առա­­ջար­­կեց իմ թեկ­­նա­­­ծու­­թիւնը՝ հա­­շուի առ­­նե­­­լով թուայ­­նացման ոլոր­­տի մէջ ու­­նե­­­ցած փոր­­ձը եւ հա­­մապա­­տաս­­խան գի­­տելիք­­նե­­­րը։ Որո­­շեցի մաս­­նակցել, քա­­նի որ իմ ցան­­կութիւնն է նպաս­­տել հայ գրքի ամ­­բողջա­­կան հա­­ւաքա­­ծոյի ստեղծմա­­նը։

Վ.Պ.-Ձեր նշուած փորձն ինչքա­­նո՞վ ար­­դիւնա­­ւէտ էր։ Ինչպի­­սի՞ ազ­­դե­­­ցու­­թիւն կ՚ու­­նե­­­նայ այն ձեր հե­­տագայ գոր­­ծունէու­­թեան վրայ։

Ա.Վ.-Կը կար­­ծեմ՝ ծրա­­գիրը յա­­ջողած է, իսկ նպա­­տակը՝ իրա­­գոր­­ծուած։ Ծրագ­­րի շրջա­­նակի մէջ ու­­սումնա­­սիրե­­ցինք Իս­­թանպու­­լի ընդհա­­նուր գրա­­դարա­­նային հա­­մակար­­գը, հա­­յերէն հա­­ւաքա­­ծոնե­­րի առ­­կա­­­յու­­թեան վար­­կածնե­­րը, ինչպէս նաեւ ձեռք բե­­րեցինք 58 անուն գրքի թուային տար­­բե­­­րակ։

Վ.Պ.-Թուրքիայէն ձեր գոր­­ծընկեր­­նե­­­րուն հետ հե­­տագայ նա­­խագ­­ծեր ու­­նի՞ք։ Շա­­րու­­նա­­­կական հա­­մագոր­­ծակցու­­թիւն կ՚ըլ­­լա՞յ։

Ա.Վ.-Ծրագ­­րե­­­րը բազ­­մա­­­թիւ են եւ երկկող­­մա­­­նի։ Շա­­րու­­նա­­­կական հա­­մագոր­­ծակցու­­թեան ար­­դիւնքը կ՚ակնկա­­լենք նաեւ հան­­դէս գալ որ­­պէս հիւ­­րընկա­­լուող կա­­ռոյց՝ յատ­­կա­­­պէս Աթա­­թուրքի Գրա­­դարա­­նի մաս­­նա­­­գէտ­­նե­­­րու հա­­մար։ Անոնց առա­­ջար­­կած ենք հիւ­­րընկա­­լել մեր երկրի մէջ Գրանտ Թրա­­ւել-ի կամ նոյն կար­­ճա­­­ժամ­­կէտ ըն­­կե­­­րավա­­րու­­թեան ծրագ­­րե­­­րու շրջա­­նակ­­նե­­­րու մէջ՝ Հա­­յաս­­տա­­­նի Ազ­­գա­­­յին Գրա­­դարա­­նի մէջ ու­­սումնա­­սիրե­­լու օս­­մա­­­ներէն եւ թրքե­­րէն գրա­­կանու­­թիւնը։ Միեւ­­նոյն ժա­­մանակ քա­­ջատե­­ղեակ ենք, որ հա­­յերէն ամե­­նամեծ եւ ամե­­նաար­­ժէ­­­քաւոր հա­­ւաքա­­ծոն տե­­ղակա­­յուած է Պէ­­յազե­­տի Ինստի­­տու­­տի Գրա­­դարա­­նը։ Առա­­ջին այ­­ցը կը հա­­մարեմ ճա­­նաչո­­ղական։ Կը կար­­ծեմ՝ նոյն մար­­դու երկրորդ այ­­ցը կ՚ըլ­­լայ աւե­­լի ար­­դիւնա­­ւէտ՝ սկսած աշ­­խա­­­տան­­քը աւար­­տին հասցնե­­լու, ինչպէս նաեւ նոր հաս­­տա­­­տու­­թիւննե­­րու մէջ՝ յատ­­կա­­­պէս Պէ­­յազե­­տի Գրա­­դարա­­նի հա­­յերէն հա­­ւաքա­­ծոն ու­­սումնա­­սիրե­­լու հա­­մար։

Վ.Պ.-Ըստ ձեզ՝ հայ-թրքա­­կան երկխօ­­սու­­թեան ընդլայնման հա­­մար ի՞նչ քայ­­լեր պէտք է ձեռ­­նարկել։

Ա.Վ.-Մշա­­կոյթն այն ոլորտն է, որ դուրս է քա­­ղաքա­­կան եւ դի­­ւանա­­գիտա­­կան սահ­­մաննե­­րէն եւ հա­­մընդհա­­նուր է բո­­լորի հա­­մար։ Հայ-թրքա­­կան երկխօ­­սու­­թեան հա­­մար հար­­կա­­­ւոր է կազ­­մա­­­կեր­­պել փոխ այ­­ցե­­­լու­­թիւններ, ինչն ալ, մեր պա­­րագա­­յին մէջ կը գտնուի գործնա­­կան փու­­լով. Հա­­յաս­­տա­­­նի Ազ­­գա­­­յին Գրա­­դարա­­նը փո­­խադարձ հրա­­ւէր­­քով դի­­մած է Աթա­­թիւրքի Գրա­­դարա­­նին՝ նոյն ու­­սումնա­­սիրու­­թիւնն իրա­­կանաց­­նե­­­լու Հա­­յաս­­տա­­­նի մէջ իրենց մաս­­նա­­­գէտ­­նե­­­րու կող­­մէն։ Կա­­րելի է կազ­­մա­­­կեր­­պել սե­­մինար­­ներ, գի­­տաժո­­ղով­­ներ՝ հրա­­ւիրե­­լով հա­­մապա­տաս­խան մաս­նա­գէտ­նե­րուն, ինչ որ հնա­րաւո­րու­թիւն է ոչ միայն ծա­նօթա­նալ մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութեան, այ­լեւ կա­տարել մաս­նա­կի ու­սումնա­սիրու­թիւններ։

Կը կար­ծեմ՝ եր­կու պե­տու­թիւննե­րուն փոխ շա­հաւէտ հա­մագոր­ծակցու­թեան ար­դիւնքին կ՚ունենանք երկկողմանի մշակութային դաշտ, իսկ այցելութիւնները եւ ուսումնասիրութիւնները կ՚ամբողջացնեն մեր մշակոյթներու բաց կողմերը։

Kategoriler

ԱՌՕՐԵԱՅ