Մեր բառերուն ամենէն համեստը
Այո, կան այդպիսիներ. կը սիրեն նկատուիլ։ Փարթամ են եւ զարդարուն, նկարագիրով՝ պճնասէր։ Կը սիրեն նաեւ իրենց ազնիւ տոհմի եւ փառաւոր անցեալի մասին գովաբանութիւններ շարել։ Խմբանկարներու մէջ կը գրաւեն կեդրոնական տեղը։ Չէ, յարգելի ընթերցող, մարդկային նկարագիրի վերլուծում մը չէ ասիկա, ոչ ալ՝ կը խօսինք անձի մը մասին։ Այլ՝ պտոյտ մըն է, որ կը կատարենք հայերէնի դաշտերուն մէջ։ Կը փորձենք ներթափանցել բառերու ներաշխարհին եւ անոնց թաքուն պատմութիւններուն։ Ու մայրենիի բազմանդամ եւ բազմաբոյր պարտէզին մէջ կը նկատենք մէկը, որ առանձնացած է։ Քիչ մը ամչկոտ։ Կը շիկնի երբ նկատես զայն։ Բառերու խմբանկարին մէջ հազիւ տեսանելի է, ահա հոն է, աջ ծայրը, երրորդ շարք։ «Խոնարհ» բառն է ան։ Բառ մը, որ շատ խօսք չունի իր արմատներու մասին։ Լեզուաբաններ առաջարկած են, թէ ան փոխառութիւն մը կրնայ ըլլալ։ Ստուգաբաններ անոր «րհ» վերջաւորութիւնը համեմատելի կը գտնեն իրանական բառերու հետ։ Այսքան։ Ոչ մէկ այլ բացատրութիւն։ Նկարագրային է իր լռութիւնն ու զսպուածութիւնը։ Սակայն, յարգելի ընթերցող, երբ խոնարհօրէն անոր մտերմանաք, կը տեսնէք, թէ ի՛նչ պատմութիւններ ունի իր յիշողութեան մէջ։ Երբ սրտակից դառնաք անոր, կը լսէք իր անցեալի խորքէն հոսող բազմատեսակ մրմունջներ- քիչ մը դառն, քիչ մը հեզ, քիչ մը ըմբոստ, քիչ մը խեռ։
«Խոնարհ» բառը, ըստ երեւոյթին, մեր լեզուի խանձարուրային օրերէն իսկ մեզի հետ էր ու լեզու դարձաւ ժողովուրդի ճակատագիրին։ 5-րդ դարուն երբ կը թարգմանուէր Աստուածաշունչը արդէն հասունցած էին «խոնարհագոյն», «խոնարհագնաց», «խոնարհել», «խոնարհացուցանել», «խոնարհութիւն» եւ «խոնարհեալ» բառերը, ինչպէս նաեւ «զերեսս ի խոնարհ արկանել», «աչք ի խոնարհ», «յերկեմենից եւ ի խոնարհ», «ի միջոյն եւ ի խոնարհ», «ի վեր ի խոնարհ» արտայայտութիւնները։ Ան նաեւ ստացաւ «համեստ, յարգալից» իմաստը հետեւեալ արտայայտութիւններու մէջ. «խոնարհ առնել», «խոնարհ լինել», «խոնարհ սրտիւք»։ Այդ օրերուն բառս նաեւ ապրեցաւ փառքի պահեր. անոր շնորհուեցաւ «Եօթը առաքինութիւններ» ցանկին առաջնութիւնը։ (Երկրորդը՝ եղբայրասիրութիւն, երրորդը՝ հեզութիւն)։ Սուրբ Հայրերու կողմէ ան կոչուեցաւ «ընտրեալներու» 10 գլխաւոր նշաններէն մէկը։ Իսկ Մատթէոսի եւ Ղուկասի աւետարաններուն մէջ իր երկու վանկերէն ներս ամփոփեց կեանքի իմաստասաիրութիւնը. «Զի ամենայն որ բարձրացուցան» զանձն, խոնարհեսցի՛. Եւ որ խոնարհեցուցանէ զանձն՝ բարձրասցի՛»։
Այս փորձառութիւններէ ետք բառը այլեւս պատրաստ էր աճելու եւ առաւել ծառայելու հայոց լեզուին։ Ուստի, յայտնուեցան բարդ եւ ածանց բառեր, ինչպէս՝ խոնարհաբար, խոնարհագնաց, խոնարհական, խոնարհակողմն, խոնարհահայեաց, խոնարհահակ, խոնարհաձիգ, նախախոնարհ, խոնարհասիրտ, խոնարհամիտ։ Վերջինը, ի՛նչ երանելիութիւն, յարմար եկաւ քաջ հայ մը նկարագրելու համար. Պատմիչ Ղազար Փարպեցին «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» նամակին մէջ այսպէս յիշեց հայոց սպարապետ-տանուտէրը. «Այր քաղցր եւ խոնարհամիտ»։ Այս նամակէն հինգ դար անց՝ «Մատեան Ողբերգութեան» աշխատասիրութեան մէջ բառը 46 անգամ յօժարեցաւ, որ Գրիգոր Նարեկացին կարենայ ձեւակերպել պատկերալից արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Ճշմարիտ էականութիւն, բարձր եւ խոնարհ», «Բարձրութիւն խոնարհեալ», «Խոնարհութիւն տօնելի», «Զի բարձրացուսցես զփայտս խոնարհ»։
1144 թուականին Միջագետքի քրիստոնէութեան բարձր բերդը՝ հայաբնակ Եդեսիա քաղաքը գրաւուեցաւ Հալէպի Զանգի ամիրային կողմէն։ Այս ողբերգութիւնը տարի մը ետք ծնունդ տուաւ Ներսէս Շնորհալիի «Ողբ Եդեսիոյ» բանաստեղծութեան։ Դիմառնութիւն մըն էր ան, ուր քաղաքը իր դժբախտութիւնը կ՚ողբար այրի կնոջ մը պատկերով։ 1600 տողնոց գոհարի ամենէն սրտառուչ տողերէն մէկը հետեւեալն է. «Ի բարձրութեանցն վայր անկայ, խոնարհեցայ եւ ափշեցայ»։ Յարգելի ընթերցող, դուք լաւ գիտէք, թէ ի՛նչ լուռ ցաւեր կան այդ «խոնարհեցայ» բառին մէջ։ Դուք գիտէք, թէ այդ օր բարբարոսին առջեւ խոնարհեցան կոյսեր եւ մանուկներ, քահանաներ եւ եպիսկոպոսներ, արհեստաւորներ եւ արուեստագէտներ։ Բանաստեղծը, ի՛նչ նրբութիւն, «խոնարհ» բառի գործածութեամբ ծածկած է Եդեսիոյ կոտորածին եւ կորուստին ահրելիութիւնը։ Իսկ Խրիմեան Հայրիկը «Հրաւիրակ Արարատեան» երկին մէջ խօսեցաւ մէկ այլ խոնարհած քաղաքի՝ «չնաշխարհիկ» տաճարներով զարդարուած Անիի մասին. «Այդ խորանք կամարակապ փլուզեալ ի վայր խոնարհեցան»։ Իսկ այսօր հայկական մամուլը խոնարհումով տեղ կու տայ «խոնարհած» -նաեւ վերականգնած- եկեղեցիներու լուրերուն։ Կ՚ուզենք մէջբերել քանի մը հատը. «Վանայ Ծովուն սահմանակից 13 գիւղաքաղաքներու 90 անուն վանքերը... մեծ մասը խոնարհած», «Սուրբ Կաթողիկէ Ծիրանաւոր եկեղեցի, խոնարհուած հայկական առաքելական եկեղեցի», «Կոնդի բարձունքին, մեծ երկրաշարժից խոնարհուած միջնադարեան եկեղեցու տեղում, 1710թ. կառուցուել է Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ Եկեղեցին», «Նինոծմինդայի խոնարհուած Ս. Խաչի տեղում կը կառուցուի նոր եկեղեցի», «Շիրակում վերկանգնուել է եւս մէկ խոնարհուած եկեղեցի»։
Բառը դարերու ընթացքին ունեցաւ իմաստի զարգացում։ Մեր հեղինակները նկարագրեցին «խոնարհ աչքեր», «խոնարհ հրաժեշտ» եւ «խոնարհ կատարում»։ Զապէլ Եսայեանի համար ան նշանակեց «հասարակ, ստորին»- «Խեղճ հայրս... հակառակ իր խոնարհ ծագումին եւ չարքաշ կեանքին փափուկ ոտքեր ունէր»։ Թումանեանի համար՝ «հնազանդ»- «Մենք քո խոնարհ ծառաներդ... ահա մեր ամրոցն էլ էն սարի գլխին է»։ Րաֆֆիի համար՝ «հեզ, հանգիստ, խաղաղ»- «Աղջիկը… եղել էր իր հօրն ու մօր խոնարհ զաւակը»։ Իսկ Համօ Սահեանի համար «կախ, հակուած», ինչպէս «Առաջին Սէր» բանաստեղծութեան մէջ նկարագրուած երկրորդ սէրը.
Երկրորդը խոնարհ մանուշակ էր մի,
Կանաչ թփի մէջ թաքուն ծիծաղեց։
Բայց, յարգելի ընթերցող, եղան օրեր, երբ հայը եւ անոր զաւակները մերժեցին խոնարհիլ։ Ազգը երգեր հիւսեց ու գովերգեց իր «անխոնարհ» եւ «անխոնարհելի» նոր նկարագիրը.
Տալուորիկի զաւակ եմ քաջ,
Չեմ խոնարհիր վատին առաջ։
Դուք գալ շաբաթ կը տեսնէք, թէ այս երկվանկը ինչպէս դարերու ընթացքին պիտի շարունակէ ծառայել մեր լեզուին։ Ան նախ պիտի դառնայ համեստ տիկիններու եւ հանդարտ պատմուածքներու անուն։ Իսկ օր մըն ալ պիտի թօթափէ իր մեղմ բնաւորութիւնը, պիտի խոյանայ, ըմբոստ գրիչներէ նոր շունչ առած՝ պիտի դառնայ հայրենասիրական պատմավէպ եւ ազատատենչ հերոսներու նուիրուած ֆիլմաշար։