Լոյսի Բանաստեղծը

Հայաստանի գրողներու միութեան միջազգային կապերու բաժնի վարիչ Հերմինէ Նաւասարդեան եւս մասնակցած էր Զահրատի մահուան տասնամեակին նուիրուած յիշատակման հանդէսին։ Ստորեւ կը ներկայացնենք այս առթիւ իր արտասանած զեկոյցը։

ՀԵՐՄԻՆԷ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ

ԳԻՍԱՍՏՂԸ

Զահրատին

Աստղերը երկնքում չեն հանդիպում միմեանց,

լոյսն է հեռուից – հեռու պարուրում նրանց։

Գիսաստղերն են միայն՝ տիեզերքում ճամբորդ

հանդիպում երբեմն աստղերին ապրող։

Աստղը՝ ընկած երկրում քար է սովորական,

թռիչքի պահին՝ երազ իրական։

Օրն՝ այնտեղ դարեր, դարն՝ այստեղ օրեր,

մարդ – աստղ – տիեզերք – կարճ հանդիպումներ։

Կան բա­նաս­տեղծներ, որ աշ­խարհում իրենց աշ­խարհն են ստեղ­ծում, կան բա­նաս­տեղծներ՝ իրենց հե­ռաւոր մո­լորա­կը, բա­նաս­տեղծներ, որ երկրի վրայ իրենց եւ ու­րիշնե­րի հա­մար դրախտ կամ դժոխք են գտնում, կան բա­նաս­տեղծներ, որ կա­պում են եր­կիրն ու եր­կինքը։ Բա­նաս­տեղծներ էլ կան, որ լոյ­սի պէս են. գա­լիս են, մնում երկնո­լոր­տում ու մշտա­պէս լոյս բխում առ Եր­կիր ու մար­դիկ։ Այդպի­սին է Զահ­րա­տը. «Նո­րան­շան տիեզերք մը ան­հունին մէջ»։ Նրա բա­նաս­տեղծու­թիւննե­րը «գիւ­տի մը վրայ հիմ­նուած են», ինչպէս ինքն էր ասում, գիւ­տա­րարի տե­սան­կիւնից էր նա­յում կեան­քին ու սո­վորա­կանի մէջ գտնում անսպա­սելին, յան­կարծա­կանը։ Ու բա­ռերն էլ այդպէս յան­կարծ ճա­ռագում են նրա տո­ղերում։ Նա ճա­նաչե­լի է դարձնում մար­դուն, նրա ֆի­զիկա­կան ու հո­գեւոր աշ­խարհը։ Արեւմտա­հայ գրա­կանու­թեան մէջ նա թու­մա­նեանա­կան աշ­խարհաս­տեղծման յետ­նորդն է։ Նրա բա­ռերով շնչա­ւոր­ւում են քա­րը, ծա­ռը, եր­կի­րը, եր­կինքը, ծո­վը, նա­ւը։ Թու­մա­նեանի «Աշ­խարհքին ու մարդկանց արե­ւի պէս նա­յէք» պատ­գա­մը կրողն է Զահ­րա­տը։

Բա­ռը գրում է բա­նաս­տեղծին, գի­րը վկա­յում։ Հրանդ Մա­թէոսեանը Սա­րոյեանի «Ի՞նչ մտադ­րութեամբ սկսե­ցիր գրե­լէ հար­ցին պա­տաս­խա­նում է. «Երբ սկսե­ցի՝ ես վստահ էի, որ կեան­քի ըն­թացքը շրջե­լու եմ»։ Ու շրջեց՝ իւ­րո­վի շա­րու­նա­կելով հայ գրա­կանու­թեան մե­ծերի ըն­թացքը։ Այլ կերպ չէր լի­նի խորհրդա­յին գա­ղափա­րախօ­սու­թեան ժա­մանակ­նե­րում պահ­պա­նել մարդկա­յին հո­գու լոյ­սը։

«Ու­զում եմ նոր մի հո­վիտ փռել եւ բնա­կեց­նել նոր մարդկան­ցով ու կեն­դա­նինե­րով… Շատ կ՚ու­զե­նայի՝ որ իմ հո­վիտը մեծ ու արե­ւոտ լի­նէր, կ՚ու­զե­նայի՝ որ նրա բնա­կիչ­նե­րը միայն լաւ մար­դիկ լի­նէին եւ վա­տերի հա­մար իմ հով­տում տեղ չլի­նէր…»,- գրում է նա։ Ամէն ժա­մանակ իր գրա­կանու­թիւնն է բխում։ Այդ նոյն ժա­մանա­կի արեւմտա­հայ գրա­կանու­թեան ըն­թացքը զու­գա­հեռո­ղը Զահ­րատն էր։ Նա էլ իր աշ­խարհում լաւն է բնա­կեց­նում.

Գա­ցէք ըսէք չար բա­ներուն, որ չըլ­լան.

Որ չըլ­լայ թէ պա­տահին։

Նրա տո­ղերը լու­սա­ւորում են աշ­խարհի մութ ան­կիւննե­րը՝ յայտնա­բերե­լով բնու­թեան ու մարդկա­յին էու­թեան գաղտնա­խոր­հուրդ գծե­րը։ Զահ­րա­տը շրջուեց դէ­պի մար­դու նե­րաշ­խարհ, կա­րեւո­րելով ար­տա­քուստ թուացեալ մե­ծից առա­ւել՝ փոք­րը, բարձրա­ձայ­նից առա­ւել՝ լռա­կեացը, տե­սանե­լիից առա­ւել՝ ան­տե­սանե­լին ու միշտ գնա­լով դէ­պի լու­սա­ւորը. «լոյս դառ­նալ եւ ան­հե­տիլ տիեզեր­քին մէջ ի սպառ», ինչպէս Թու­մա­նեանը.

Հուր եմ դա­ռել, լոյս տուել,

Լոյս տա­լով եմ սպա­ռուել։

Մե­ծարեն­ցի, Դու­րեանի, Վա­րու­ժա­նի, Սիաման­թո­յի մե­ծաս­քանչ լե­զուն պի­տի որ արե­ւի պէս լու­սա­ւորի նրանց յետ­նորդնե­րի ու­ղին՝ բա­նաս­տեղծա­կան սեր­մեր ցա­նելով, մէ­կի մէջ շատ, միւ­սի մէջ՝ քիչ։ Ահա, Զահ­րա­տի բա­նաս­տեղծա­կան աշ­խարհն է, որ իր մեծ նախ­նի­ների հո­ղում է փա­ռաւոր­ւում։ Եւ լու­սարձա­կի պէս նրա լոյ­սը տա­րած­ւում է դէ­պի հայ գրա­կանու­թեան ան­դաստան­ներ ու կա­թիլ - կա­թիլ հաս­նում համաշխարհային գրական ովկիանոսի ափեր։ Թող որ զահրատեան բանաստեղծութիւնների լոյսը յարատեւ լուսաւորի մարդկանց հոգիները։