ՎԱՀՐԱՄ ԲԱԼԱՅԵԱՆ (ԼՂ Ազգային Ժողովի փոխնախագահ, պատմական գիտութիւններու տոքթ. Փրոֆէօսոր)
Ընդհանուր առմամբ էթնոքաղաքական հակամարտութիւնները դժուար են ենթարկւում կարգաւորման։ Այս առումով բացառութիւն չէ նաեւ Ղարաբաղեան հակամարտութիւնը։ Այն մխացող կրակի նման դեռ երկար ժամանակ մեզ կ՚ուղեկցի դէպքից դէպք՝ ունենալով բորբոքումներ։
Ղարաբաղեան հիմնահարցի կարգաւորման դժուարութիւնը բացատրւում է մի քանի հանգամանքներով։
Դրանք հիմնականում ոչ միայն ներքին դժուարութիւններն են, առաւել շատ կապուած Ատրպէյճանի կոշտ դիրքորոշման հետ, այլ նաեւ արտաքին բազմավեկտոր գործօններն են, որոնց բարդ համակցութիւնը հարցը աւելի խճճուած ու անլուծելի է դարձնում։ Հետեւաբար գերտէրութիւնների մօտեցումներով է հիմնականում պայմանաւորուած նաեւ ԼՂ հիմնահարցի կարգաւորումը։
ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ պետութիւններից հակամարտող կողմերի վրայ ամենամեծ ազդեցութիւնն ունի Ռուսաստանը։
Վերջինս մեծ շահեր ունի Հարաւային Կովկասում, եւ Մինսկի խմբից զատ, բազմաթիւ նախաձեռնութիւններով փորձում է իրավիճակի վրայ ազդել Ռուսաստան-Հայաստան-Ատրպէյճան եռակողմ բանակցային ձեւաչափի միջոցով։ Ռուսաստանը հիմնականում ձգտում է Հայաստանի ու Ատրպէյճանի միջեւ հակակշռութիւն պահպանել։
Իր ռազմավարական դիրքի եւ էներգոկիրների պաշարների պատճառով տարածաշրջանային գերակայութեան հաստատման նպատակով առանցքային նշանակութիւն ունեցող Ատրպէյճանի համար միմեանց հետ մրցակցում են ԱՄՆ, Արեւմուտքն ու Թուրքիան եւ միւս կողմից էլ Ռուսաստանը։
Ներկայումս Ռուսաստան-Արեւմուտք, ԱՄՆ ճգնաժամը աւելի է բարդացնում ստեղծուած կացութիւնը։ Այս հանգամանքը բացասական է ազդում ղարաբաղեան հակամարտութեան եւ հիմնախնդրի կարգաւորման գործընթացի վրայ։ Աշխարհաքաղաքական դիմակայութիւնը Արեւմուտքին եւ Ռուսաստանին ստիպել է առաւել ակտիվացնել տարածաշրջանային, տուեալ պարագայում Հարաւային Կովկասում, քաղաքականութիւնը։ Եւ այդ մրցավազքի մէջ ինչ-որ առումով գերտերութիւնները դէպքից դէպք հակամարտութեան այս կամ այն կողմի հանդէպ փոխել են իրենց մօտեցումները։
Գաղտնիք չէ, որ 1920-ական թուականներին Թուրքիան իր հեռագնայ ծրագիրը իրագործելու նպատակով Ռուսաստանի պոլշեւիկ ղեկավարներին համոզեցին Լեռնային Ղարաբաղը եւ Հայաստանի սրտում գտնուող Նախիջեւանը նուիրաբերել խորհրդային Ատրպէյճանին։
Նման պայմաններում Թուրքիայի ներկայիս իշխանութիւնները, շարունակելով նախորդ պատմաշրջանից ժառանգած հակահայկական մօտեցումները, 1991 թ. սկսած դիմում են ամէն միջոցի՝ ղարաբաղեան հարցը լուծելու յօգուտ Ատրպէյճանի։ Աւելին, Նախիջեւանի վրայ իր ազդեցութիւնը մեծացնելու եւ ՀՀ համար սպառնալիքներ ստեղծելու նպատակով փորձում են հզօրացնել այդ երկրամասը։
Հայաստանի Հանրապետութեանը եւ Արցախի Հանրապետութեանը թուլացնելու, ինչու չէ Ռուսաստանին տարածաշրջանից դուրս մղելու համար Թուրքիան Հարաւային Կովկասում ձգտում է ստեղծել Անգարա-Թպիլիսի-Պաքու եռանկիւնին։ Այդ ամէնի գործնական արտայայտութիւնները դարձան Պաքու-Թպիլիսի-Ճէյհան նաւթամուղի եւ Կարս-Ախալքալաք-Թպիլիսի-Պաքու երկաթգծի կառուցումը։
Ընդհանուր առմամբ տարածաշրջանում խաղաղութիւն պահպանելու համար անչափ կարեւոր է, որ Ռուսաստանը եւ Թուրքիան ունենան կայուն յարաբերութիւններ։ 2016 թ. Ապրիլին ղարաբաղեան ճակատում ռազմական գործողութիւնները նաեւ ռուս-թուրքական թշնամական յարաբերութիւնների հետեւանք էին։
Արցախի Հանրապետութեան հետ 138 քմ սահման ունեցող Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւնը իր հաւասարակշռուած մօտեցումով ԼՂ հակամարտութեան կարգաւորման գործում դրական դերակատարութիւն ունի։
Վերջին տարիներին Իրանի պաշտօնական որոշ շրջանակներ յայտարարում են, որ ղարաբաղեան հակամարտութեան կարգաւորման համար Իրանը ունի համապատասխան ծրագիր։ Այդ ծրագիրը գործնական հուն տեղափոխելու համար ճիշդ կը լինի դա քննարկել ԼՂՀ ղեկավարութեան հետ։
Վերոյիշեալից արուելիք եզրակացութիւնը մէկն է. բարի կամեցողութեան դէպքում ԼՂ հակամարտութիւնը կարելի է լուծել եւ երկրագնդի այս հատուածում ապրող ժողովուրդների փոխ շահաւէտ համագործակցութեան մթնոլորտ ստեղծելով, տարածաշրջանում ապահովել երկարատեւ խաղաղութիւն ու բարգաւաճում։
