Ուղղագրութեան պատմութիւն (Բ)

ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ

armenag@gmail.com

Աչքի առաջ ունե­­­նալով ան­­­ցած կի­­­րակի օրո­­­ւան ըն­­­թերցու­­­մին յա­­­ռաջա­­­ցու­­­ցած հե­­­տաքրքրու­­­թիւնը, այ­­­սու կը փու­­­թամ, որոշ առու­­­մով ամ­­­բողջա­­­կան թղթած­­­րար մը յա­­­ռաջաց­­­նե­­­­­­­լու նպա­­­տակով, լրաց­­­նել զայն կարգ մը այլ տո­­­ւեալ­­­նե­­­­­­­րով, որոնցմէ խու­­­սա­­­­­­­փած էի նա­­­խապէս՝ յօ­­­դուածս չծան­­­րա­­­­­­­բեռ­­­նե­­­­­­­լու մտա­­­հոգու­­­թե­­­­­­­նէն մղո­­­ւած։

***

Ու­­­րեմն ես նկա­­­տել տո­­­ւած էի, որ Աբե­­­ղեանի ուղղագ­­­րա­­­­­­­կան հա­­­մակար­­­գը ըստ ին­­­քեան կա­­­տարեալ ըլ­­­լա­­­­­­­լով հան­­­դերձ՝ աշ­­­խարհա­­­բարի ներ­­­կայ ար­­­տա­­­­­­­սանու­­­թեան հա­­­մար, մեր­­­ժո­­­­­­­ւեցաւ սփիւռքա­­­հայու­­­թեան կող­­­մէ, իսկ այդ մեր­­­ժումին պատ­­­ճա­­­­­­­ռը բո­­­լորո­­­վին հո­­­գեբա­­­նական էր, կը բա­­­խէր սո­­­վորա­­­մոլու­­­թեանը անոնց, որոնք վար­­­ժո­­­­­­­ւած էին աւան­­­դա­­­­­­­կան ուղղագ­­­րութեան եւ ճիշդ այդ վար­­­ժութեան դէմ է, որ ան­­­զօր ենք մենք։ Մարդ կը հի­­­ւան­­­դա­­­­­­­նայ տես­­­նե­­­­­­­լով կամ հար­­­կադրո­­­ւելով գրել «կող­­­բա»՝ փո­­­խան «կ՚ող­­­բայ»-ի, եւ այսպի­­­սի բազ­­­մա­­­­­­­հազար մտա­­­պատ­­­կերներ, որոնք դրոշ­­­մո­­­­­­­ւած են մեր գի­­­տակ­­­ցութեան մէջ մա­­­նուկ հա­­­սակէն։

Իսկ եթէ ան Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նի մէջ յա­­­ջողե­­­ցաւ, ապա միայն պե­­­տական պար­­­տադրան­­­քով։

Հա­­­զիւ եր­­­կու տաս­­­նա­­­­­­­մեակ անց՝ ահա այնտեղ ալ բո­­­ղոքի ձայ­­­ներ բարձրա­­­ցան, եւ պե­­­տու­­­թիւնը ստի­­­պուե­­­ցաւ տե­­­ղի տալ այդ ձայ­­­նե­­­­­­­րուն առ­­­ջեւ։ Առ այս ստեղ­­­ծո­­­­­­­ւեցաւ յանձնա­­­ժողով մը, որ պար­­­տա­­­­­­­կանու­­­թիւն ու­­­նէր քննե­­­լու Գուրգէն Սե­­­ւակի բա­­­րենորոգ­­­չա­­­­­­­կան մէկ նա­­­խագի­­­ծը։ Եւ այսպէս է, որ Աբե­­­ղեանի ծայ­­­րա­­­­­­­յեղու­­­թիւննե­­­րուն մէկ մա­­­սը վեր­­­ցաւ, եւ յա­­­ռաջա­­­ցաւ այ­­­սօ­­­­­­­րուան արե­­­ւելա­­­հայ ուղղագ­­­րութիւ­­­նը, ուր բա­­­ռերուն սկիզ­­­բը վե­­­րականգնուեցան է եւ օ տա­­­ռերը, որոնք դուրս մնա­­­ցած էին հա­­­յերէ­­­նէն։ Միւս կող­­­մէ՝ վե­­­րականգնո­­­ւեցան բա­­­ռերու սկիզ­­­բի ո (որակ) ու էե (երազ) տա­­­ռերը, որոնց փո­­­խարէն Աբե­­­ղեան դրած է վո (վո­­­րակ) եւ յէ (յե­­­րազ)։

Ստո­­­րեւ իբ­­­րեւ նա­­­խաճա­­­շակ կու տամ փոք­­­րիկ ցանկ մը, ուր առա­­­ջին սիւ­­­նա­­­­­­­կը կը ներ­­­կա­­­­­­­յաց­­­նէ աւան­­­դա­­­­­­­կան ուղղագ­­­րութիւ­­­նը, երկրոր­­­դը՝ Աբե­­­ղեանի 1922-ի ուղղագ­­­րութիւ­­­նը, եր­­­րորդը՝ 1940-ի բա­­­րեփո­­­խեալ ուղղագ­­­րութիւ­­­նը.

օրէնք օրէնք օրէնք

օրհնում է որհնում ե օրհնում է

ոտ(ք) վոտ(ք) ոտ(ք)

որ վոր որ

որակ վո­­­րակ որակ

եղէգ յե­­­ղեգ եղեգ

երազ յե­­­րազ երազ

էակ եյակ էակ

էի եյի էի

գրէի գրե­­­յի գրեի

Նկա­­­տելի է այն յա­­­րաբե­­­րական բա­­­րեփո­­­խու­­­թիւնը եւ աւան­­­դութեան տրո­­­ւած տուրքը, որոնք յա­­­ռաջա­­­ցած են գ. սիւ­­­նա­­­­­­­կին մէջ։

Գուրգէն Սե­­­ւակի նա­­­խագի­­­ծին մէջ առա­­­ջար­­­կո­­­­­­­ւած էր նաեւ վե­­­րականգնել երեք եր­­­կը բար­­­բառնե­­­րը՝ եա (պա­­­տեան), իւ (սիւն), ոյ (քոյր), սա­­­կայն կա­­­րելի չե­­­ղաւ ասոնք նե­­­րառել բա­­­րենո­­­րոգու­­­մի ծի­­­րէն ներս, եւ այդ բա­­­ռերը կը գրո­­­ւին՝ պատ­­­յան, սյուն, քոյր։

Գո­­­նէ, գո­­­նէ բա­­­ցառու­­­թեան կար­­­գով խնա­­­յուէր հայ­­­կա­­­­­­­կան մա­­­կանու­­­նի եան-ին. նոյ­­­նիսկ այս կա­­­րելի չե­­­ղաւ, եւ ան կը գրո­­­ւի՝ Պապ­­­յան, Աբեղ­­­յան, Մար­­­կո­­­­­­­սեան։

Միւս կող­­­մէ՝ չվե­­­րականգնո­­­ւեցաւ ւ տա­­­ռը եւս (հաւ, նա­­­ւակ, հա­­­զիւ), որուն փո­­­խարէն կը գրո­­­ւի վ (հավ, նա­­­վակ, հա­­­զիվ)։ Այս տա­­­ռը կը մնայ միայն ու/եւ-ին մէջ։

***

Աւան­­­դա­­­­­­­կան ուղղագ­­­րութեան ո՞ր հար­­­ցե­­­­­­­րը «կը լու­­­ծէ» արե­­­ւելա­­­հայ ուղղագ­­­րութիւ­­­նը։

Արե­­­ւելա­­­հայ գրո­­­ղը զերծ է հե­­­տեւեալ դժո­­­ւարու­­­թիւննե­­­րէն.

Բա­­­ռամէ­­­ջի լսո­­­ւող «օ» հնչիւ­­­նը կը գրո­­­ւի միայն ո-ով. օրի­­­նակ՝ հոտ (ու­­­րեմն՝ կը նոյ­­­նա­­­­­­­նան հոտ եւ հօտ), հոր (կը նոյ­­­նա­­­­­­­նան հոր եւ հօր), նաեւ՝ կա­­­րոտ, կո­­­շիկ, մօտ, գո­­­տի, նոսր, տոն, ցող եւ այլն։

Բա­­­ռամէ­­­ջի եւ բա­­­ռավեր­­­ջի լսո­­­ւող «է» հնչիւ­­­նը կը գրո­­­ւի միայն ե-ով. օրի­­­նակ՝ սեր ( ու­­­րեմն կը նոյ­­­նա­­­­­­­նան սեր եւ սէր), գեր (կը նոյ­­­նա­­­­­­­նան գեր եւ գէր), պետ ( կը նոյ­­­նա­­­­­­­նան պետ եւ պէտ), նաեւ՝ աղեկ, դետ, կես, ձեթ, շեկ, պար­­­տեզ եւ այլն։ Այ­­­լեւ՝ բա­­­զե, երե, սի­­­րե, ու­­­տէ եւ այլն։

Բա­­­ռաս­­­կիզբին լսո­­­ւող «հ» հնչիւ­­­նը կը գրո­­­ւի միայն հ-ով. օրի­­­նակ՝ համր (ու­­­րեմն՝ կը նոյ­­­նա­­­­­­­նան համր ու յամր), նաեւ՝ հա­­­տիկ եւ հա­­­տակ (փո­­­խանակ յա­­­տակ-ի), հա­­­մար եւ հա­­­մառ (փո­­­խանակ յա­­­մառ-ի), հարթ եւ հարդ (փո­­­խանակ յարդ-ի), հորթ եւ հորդ (փո­­­խանակ՝ յորդ-ի), այ­­­լեւ՝ յաղ­­­թել, հա­­­ճախ, յոյս, հե­­­նիլ, հե­­­տին եւ այլն։

Այս վեր­­­ջին պա­­­րագա­­­յին հ-ով կը գրո­­­ւի նաեւ բա­­­ռաս­­­կիզբի գրա­­­բարեան յ նախ­­­դի­­­­­­­րը, որուն ծա­­­նօթ եղո­­­ղին հա­­­մար շատ դժո­­­ւար է հրա­­­ժարիլ ան­­­կէ. օրի­­­նակ՝ յ-ան­­­կարծ, յ-ան­­­ձին, յ-օգուտ, յ-ումպէտս, յ-աջող, յ-առաջ, յ-օրի­­­նել եւ այլն, որոնք կը գրո­­­ւին հ-ով՝ հան­­­կարծ, հան­­­ձին եւ այլն։

«Վ» հնչիւ­­­նը բո­­­լոր դիր­­­քե­­­­­­­րու վրայ կը գրո­­­ւի միայն վ տա­­­ռով. օրի­­­նակ՝ վագր, վա­­­րազ, աղ­­­վես (փո­­­խանակ՝ աղո­­­ւէս-ի), աղ­­­վոր (փո­­­խանակ՝ աղո­­­ւոր-ի), հավ (փո­­­խանակ՝ հաւ-ի, զա­­­վակ (փո­­­խանակ՝ զա­­­ւակ-ի) եւ այլն։

Եւ վեր­­­ջա­­­­­­­պէս արե­­­ւելա­­­հայե­­­րէնը ապա­­­թարց չու­­­նի, օրի­­­նակ՝ կառ­­­նէ (կ՚առ­­­նէ), կող­­­բա (կ՚ող­­­բայ), չու­­­նի ան­­­ձայն յ տա­­­ռը բա­­­ռերուն վեր­­­ջը. օրի­­­նակ՝ շու­­­կա, վկա, խա­­­ղա, եր­­­թա եւ այլն։

Այս բո­­­լորին մա­­­սին շատ խօ­­­սուած ու գրո­­­ւած է, ուստի զանց կ՚ընեմ վե­­­րադառ­­­նալ։

Ճիշդ է, որ զգա­­­լիօրէն դիւ­­­րին է նման ուղղագ­­­րութիւն մը, սա­­­կայն միւս կող­­­մէ բթա­­­ցու­­­ցիչ ալ է ան, երբ կը նոյ­­­նա­­­­­­­նան հոտ եւ հօտ, հոր եւ հօր, համր եւ յամր հաս­­­կա­­­­­­­ցու­­­թիւննե­­­րը եւ նման­­­նե­­­­­­­րը։ Կամ երբ ան­­­բա­­­­­­­ցատ­­­րե­­­­­­­լի կը մնայ, թէ ին­­­չո՞ւ զեն ար­­­մա­­­­­­­տը մէկ կող­­­մէ կու տայ զե­­­նել (մոր­­­թել), իսկ միւս կող­­­մէ կու տայ զի­­­նել (զէն­­­քով օժ­­­տել). արե­­­ւելա­­­հայ դպրո­­­ցակա­­­նը այս հար­­­ցումին պա­­­տաս­­­խա­­­­­­­նը չու­­­նի, քա­­­նի զէն ար­­­մատ չկայ արե­­­ւելա­­­հայ ուղղագ­­­րութեան մէջ։

Այս բո­­­լորով հան­­­դերձ եւ կրկնու­­­թեան ի գին պէտք է ըսել, թէ արե­­­ւելա­­­հայ ուղղագ­­­րութիւ­­­նը ան­­­հա­­­­­­­մեմա­­­տօրէն աւե­­­լի դիւ­­­րին է։ Արե­­­ւելա­­­հայ դպրո­­­ցակա­­­նը,– որուն հա­­­մար Աբե­­­ղեան յօ­­­րինեց իր ուղղագ­­­րութիւ­­­նը,– չու­­­նի արեւմտա­­­հայ դպրո­­­ցակա­­­նին, բայց նաեւ չա­­­փահա­­­սին ո-օ, ե-է, յ-հ ընտրու­­­թեան մղձա­­­ւան­­­ջը, ինչ որ քիչ բան չէ։

Մինչ ան­­­դին արեւմտա­­­հայը ու­­­նի տա­­­կաւին այլ մղձա­­­ւանջներ՝ շատ ու շատ աւե­­­լի ճնշիչ ու տա­­­րողու­­­նակ, քան յի­­­շեալ­­­նե­­­­­­­րը, որոնցմէ զերծ է արե­­­ւելա­­­հայե­­­րէնը եւ որոնց ոչ մէկ լու­­­ծում կը բե­­­րէ Աբե­­­ղեանի ուղղագ­­­րա­­­­­­­կան հա­­­մակար­­­գը։ Եւ ճիշդ այստեղ ալ կը կա­­­յանայ մեր կի­­­րար­­­կած ուղղագ­­­րութեան ան­­­պատշա­­­ճու­­­թիւնը մեր բար­­­բա­­­­­­­ռին։

***

Արեւմտա­­­հայե­­­րէնի մէջ նոյ­­­նա­­­­­­­ցած են հե­­­տեւեալ վեց զոյգ բա­­­ղաձայննե­­­րը՝ բ-փ, գ-ք, դ-թ, ձ-ց, ջ-չ, ր-ռ (չհա­­­շուած յ-հ զոյ­­­գը, որուն ակ­­­նարկո­­­ւեցաւ վե­­­րը)։ Այս զոյ­­­գե­­­­­­­րը ու­­­նին նոյն ար­­­տա­­­­­­­սանու­­­թիւնը։ Այս տա­­­ռերու յա­­­ճախա­­­կանու­­­թիւնը ան­­­հա­­­­­­­մեմա­­­տօրէն աւե­­­լի մեծ է, քան ո-օ, ե-է, յ-հ զոյ­­­գե­­­­­­­րու­­­նը, եւ արեւմտա­­­հայե­­­րէնի ուղղագ­­­րա­­­­­­­կան սխալ­­­նե­­­­­­­րուն ճնշող մե­­­ծամաս­­­նութիւ­­­նը կը վե­­­րաբե­­­րի այս վեց կամ եօթը զոյգ բա­­­ղաձայննե­­­րու շփո­­­թին՝ դպրո­­­ցական տա­­­րիքին թէ ան­­­կէ վեր, ընդհուպ մին­­­չեւ մեր մա­­­մու­­­լը եւ այլ հրա­­­տարա­­­կու­­­թիւներ։

Հոն ուր վե­­­րոյի­­­շեալ­­­նե­­­­­­­րը արե­­­ւելա­­­հայուն հա­­­մար կը կազ­­­մեն եռա­­­շարք զա­­­նազա­­­նելի բա­­­ղաձայններ, արեւմտա­­­հայը պատ­­­մա­­­­­­­կանօ­­­րէն կորսնցու­­­ցած է այդ զա­­­նազա­­­նու­­­թիւնը. մե­­­զի հա­­­մար կան միայն երկշարք բա­­­ղաձայններ՝ պ եւ բ-փ, կ եւ գ-ք, տ եւ դ-թ, ծ եւ ձ-ց, ճ եւ ջ-չ, իսկ ր-ռ եւ բա­­­ռաս­­­կիզբի յ-հ ար­­­դէն նոյ­­­նա­­­­­­­ցած են։ Ահա այս ծան­­­ծա­­­­­­­ղու­­­տին մէջ է, որ կը տապլտկի արեւմտա­­­հայե­­­րէն գրո­­­ղը, որ­­­մէ պա­­­հան­­­ջո­­­­­­­ւածը պէտք է բա­­­ւական վեր ըլ­­­լայ մարդկա­­­յին մի­­­ջինէն, քա­­­նի գրե­­­թէ ան­­­խո­­­­­­­ցելի ուղղագ­­­րող չու­­­նինք։ Կան արեւմտա­­­հայե­­­րէնը թե­­­րի ու նո­­­ւազ թե­­­րի ուղղագ­­­րողներ, իսկ կա­­­տարեալ ուղղագ­­­րողներ...թե­­­րեւս բա­­­ցառա­­­բար գտնո­­­ւին։

***

Հրա­­­չեայ Աճա­­­ռեանը, որ ծնունդով արեւմտա­­­հայ էր, մօ­­­տաւո­­­րապէս 20 տա­­­րեկա­­­նին հե­­­ռացաւ Պո­­­լիսէն, երեք տա­­­րի ու­­­սա­­­­­­­նեցաւ Եւ­­­րո­­­­­­­պա, ապա պաշ­­­տօ­­­­­­­նով ան­­­ցաւ Էջ­­­միածին, ու այ­­­նուհե­­­տեւ կեան­­­քին մնա­­­ցեալ 50 տա­­­րինե­­­րը ան­­­ցուց արե­­­ւելա­­­հայ մի­­­ջավայ­­­րի մէջ՝ Շու­­­շի, Թաւ­­­րիզ, Նոր Նա­­­խիջե­­­ւան, Խորհրդա­­­յին Հա­­­յաս­­­տան, ուր եւ մա­­­հացաւ 1953-ին։ Այլ խօս­­­քով՝ ան կեան­­­քին մե­­­ծագոյն մա­­­սը ան­­­ցուց արե­­­ւելա­­­հայ մի­­­ջավայ­­­րի մէջ, արե­­­ւելա­­­հայե­­­րէն խօ­­­սելով, գրե­­­լով եւ ու­­­սուցե­­­լով։

Անոր մա­­­հուան 10-րդ տա­­­րելի­­­ցին առ­­­թիւ իր երախ­­­տա­­­­­­­գէտ ու­­­սա­­­­­­­նող­­­նե­­­­­­­րէն Արա­­­րատ Ղա­­­րիբեանը,– ու­­­րիշնե­­­րու կար­­­գին,– գրեց մե­­­ծարան­­­քի հո­­­յակապ յօ­­­դուած մը։ Այս յօ­­­դուա­­­ծի աւար­­­տին Ղա­­­րիբեան կ՚ընէր ու­­­շագրաւ յայտնու­­­թիւն մը՝ Աճա­­­ռեանի ար­­­տա­­­­­­­սանու­­­թեան մա­­­սին, որ հե­­­տեւեալն է. «Աճա­­­ռեանը,– կը գրէր ան,– մին­­­չեւ մա­­­հը չյա­­­ջողե­­­ցաւ զա­­­նազա­­­նել եռա­­­շարք բա­­­ղաձայննե­­­րը»։ Այլ խօս­­­քով՝ ան շա­­­րու­­­նա­­­­­­­կեց մի­­­ջին արեւմտա­­­հայուն պէս նոյ­­­նացնել իր մայ­­­րե­­­­­­­նի բ-փ, գ-ք, դ-թ, ձ-ց, ջ-չ, այ­­­լեւ ր-ռ, յ-հ զոյ­­­գե­­­­­­­րը՝ հա­­­կառակ վե­­­րոն­­­շեալ 50 տա­­­րինե­­­րուն ու հա­­­կառակ այն խոր ու հա­­­մապար­­­փակ իմա­­­ցու­­­թեան, որ ան ու­­­նէր հա­­­յերէ­­­նի հնչիւ­­­նա­­­­­­­բանու­­­թեան մէջ, որուն նո­­­ւիրած է իր «Լիակա­­­տար քե­­­րակա­­­նու­­­թեան» 6-րդ հա­­­տորը՝ 750 մե­­­ծադիր էջեր։

Այս բո­­­լոր դժո­­­ւարու­­­թիւննե­­­րը ի մի գու­­­մա­­­­­­­րած՝ կա­­­րելի է պատ­­­կե­­­­­­­րաց­­­նել,– եթէ պէտ­­­քը կայ,– թէ որ­­­քա՜ն դա­­­ժան է մեր ուղղագ­­­րութիւ­­­նը։ Եւ ճիշդ այս դա­­­ժանու­­­թիւնն ալ կը մղէ կարգ մը ազ­­­գա­­­­­­­յին­­­ներ խստա­­­պահանջ չըլ­­­լա­­­­­­­լու սփիւռքա­­­հայ նո­­­րահաս սե­­­րունդնե­­­րու հան­­­դէպ այնքան ատեն, որ անոնք կը սոր­­­վին հա­­­յերէն այ­­­բուբե­­­նը ու կը հա­­­ղոր­­­դակցին հա­­­յերէն՝ թէ­­­կուզ խո­­­ցելի ուղղագ­­­րութեամբ։

Իսկ եր­­­բեմն ալ, ոչ մտա­­­հոգիչ տա­­­րողու­­­թեամբ ու յա­­­ճախա­­­կանու­­­թեամբ, կը բարձրա­­­նան ձայ­­­ներ, որոնք կ՚առա­­­ջար­­­կեն պար­­­զացնել արեւմտա­­­հայե­­­րէնի ուղղագ­­­րութիւ­­­նը՝ պա­­­հելով նմա­­­նահունչ բա­­­ղաձայննե­­­րէն մի՛այն մէ­­­կը, այ­­­սինքն՝ դուրս ձգե­­­լով բ, գ, դ, ձ, ջ, ռ, տա­­­ռերը, որով արեւմտա­­­հայե­­­րէնը կը վե­­­րածո­­­ւի երկշարք բա­­­ղաձայ­­­նա­­­­­­­ւոր լե­­­զուի՝ ֆրան­­­սե­­­­­­­րէնի, անգլե­­­րէնի, իտա­­­լերէ­­­նի...պէս։ Ահա այս պա­­­րագա­­­յին է, որ կապ­­­կե­­­­­­­լով անգլիացի­­­ները կա­­­րելի է ըսել, որ թե­­­րեւս ուղղագ­­­րութիւ­­­նը, այո՛, դիւ­­­րա­­­­­­­նայ, սա­­­կայն փո­­­խարէ­­­նը կը կորսնցնենք արեւմտա­­­հայ մշա­­­կոյ­­­թը։ Իսկ նման գին վճա­­­րելու պատ­­­րաստ չենք, գո­­­նէ մին­­­չեւ հի­­­մա։

Չմոռ­­­նանք, որ մեր պատ­­­մա­­­­­­­կան տես­­­լա­­­­­­­կանը մեր ժո­­­ղովուրդի եր­­­կու կէ­­­սերու միացումն է՝ մէ՛կ հայ­­­րե­­­­­­­նիքի, մէ՛կ լե­­­զուի ու մէ՛կ ուղղագ­­­րութեան ծի­­­րէն ներս։ Եւ այդ շրջա­­­գիծին մէջ ալ ինքնա­­­բերա­­­բար պի­­­տի լու­­­ծո­­­­­­­ւին ներ­­­կա­­­­­­­յիս մեր առ­­­ջեւ ծա­­­ռացող բո­­­լոր հար­­­ցե­­­­­­­րը։

Կը մնայ, որ դի­­­մադ­­­րենք սփիւռքի ար­­­հա­­­­­­­ւիրքնե­­­րուն՝ առա­­­ւելա­­­գոյն գի­­­տակ­­­ցութեամբ եւ խո­­­նար­­­հութեամբ կրե­­­լով անոր դժո­­­ւարու­­­թիւննե­­­րը։ Այս պայ­­­քա­­­­­­­րը աւե­­­լի ար­­­դիւնա­­­ւէտ պի­­­տի տա­­­րուի միաս­­­նա­­­­­­­կան ուղղագ­­­րութեամբ մը, որուն պէտք է հաս­­­նիլ ամե­­­նայն նպա­­­տակաս­­­լա­­­­­­­ցու­­­թեամբ եւ առա­­­ջին առի­­­թով։

***

Այդ միաս­­­նա­­­­­­­կան ուղղագ­­­րութիւ­­­նը պէտք է յստա­­­կօրէն ցո­­­լաց­­­նէ՝

Նմա­­­նաձայն այն ար­­­մատնե­­­րը, որոնք կը զա­­­նազա­­­նուին բա­­­ռամէ­­­ջի ո եւ օ տա­­­ռերով. այսպէս՝ հոտ եւ հօտ, հոր եւ հօր, մոր եւ մօր եւ այլն։ Մնա­­­ցեալ օ-երը կա­­­րելի է ազա­­­տօրէն վե­­­րածել ո-ի. օրի­­­նակ՝ կա­­­րօտ-կա­­­րոտ, կօ­­­շիկ-կո­­­շիկ, մօտ-մոտ, նա­­­րօտ-նա­­­րոտ եւ այլն։

Նմա­­­նաձայն այն ար­­­մատնե­­­րը, որոնք կը զա­­­նազա­­­նուին բա­­­ռամէ­­­ջի է եւ է տա­­­ռերով. օրի­­­նակ՝ աւետ եւ աւէտ, հեգ եւ հէգ, գետ եւ գէտ, գեր եւ գէր, պետ եւ պէտ, սեր եւ սէր, վեր եւ վէր(ք) եւ այլն։ Բա­­­ռամէ­­­ջի է տա­­­ռը կը պա­­­հեն բո­­­լոր այն ար­­­մատնե­­­րը, որոնք առ­­­նո­­­­­­­ւազն մէկ ածան­­­ցումի կամ բար­­­դումի պա­­­րագա­­­յին կը վե­­­րածո­­­ւին ի-ի. օրի­­­նակ՝ Ար­­­տա­­­­­­­շէս-Ար­­­տա­­­­­­­շիսեան, գէր-գի­­­րուկ, դէմ(ք)-դի­­­մել, զէն-զի­­­նել, կէտ-կի­­­տազ­­­գի, ձէթ-ձի­­­թենի, մէտ-մի­­­տում, Մով­­­սէս-մով­­­սի­­­­­­­սական, Ներ­­­սէս-Ներ­­­սի­­­­­­­սի1, շէկ-շի­­­կանալ, շէն-շի­­­նարար, պար­­­տէզ-պար­­­տիզպան, պէս-պի­­­սի, վէմ-վի­­­մափոր, քէն-քի­­­նախնդիր, օրէն(ք)-օրի­­­նաւոր եւ այլն։ Բա­­­ռամէ­­­ջի մնա­­­ցեալ է-երը կա­­­րելի է ազա­­­տօրէն վե­­­րածել ե-ի. օրի­­­նակ՝ աղէտ-աղետ2, աղո­­­ւէս-աղո­­­ւես, ամէն-ամեն, պատ­­­ճէն-պատ­­­ճեն, պա­­­րէն-պա­­­րեն եւ այլն։

Նմա­­­նաձայն այն ար­­­մատնե­­­րը, որոնք կը զա­­­նազա­­­նուին բա­­­ռաս­­­կիզբի հ եւ յ տա­­­ռերով. օրի­­­նակ՝ հագ(նիլ) եւ յագ(ենալ), համր եւ յամր, հա­­­մար եւ յա­­­մառ, հան­­­գիլ եւ յան­­­գիլ, հանք եւ յանգ, հաշտ եւ յաշտ, հար (ուած) եւ յար (միշտ), հա­­­ռաչ եւ յա­­­ռաջ, հար(ել) - յար(ել) – յառ(ել), հարթ եւ յարդ, հարկ եւ յարկ, հեղ եւ յեղ, հետ եւ յետ, յոյզ եւ յոյզ, հօտ եւ յօտ, հոյն եւ յոյն, հոն եւ յօն(ք), հո­­­ռի եւ յո­­­ռի, հորթ եւ յորդ եւ այլն։

Բա­­­ռաս­­­կիզբի գրա­­­բարեան ի նախ­­­դի­­­­­­­րէն յա­­­ռաջա­­­ցած յ բա­­­ղաձայ­­­նը՝ գէթ այն բա­­­ռերուն մէջ, ուր թե­­­լադ­­­րա­­­­­­­կան է անոր ինքնու­­­թիւնը. օրի­­­նակ՝ յայտ (ի-այտ), յան­­­կարծ (ի-ան­­­կարծ), յան­­­դի­­­­­­­ման (ի-ան­­­դի­­­­­­­ման), յա­­­նիրա­­­ւի (ի-անի­­­րաւի), յանձնել (ի-անձնել), յան­­­ցանք (ի-ան­­­ցանք), յան­­­ձին(ս) (ի-ան­­­ձին), յա­­­ջող (ի-աջող), յա­­­ռաջ (ի-առաջ), յար­­­ձա­­­­­­­կիլ (ի-ար­­­ձա­­­­­­­կիլ), յարգ (ի-արգ...ար­­­ժէք), յար­­­դա­­­­­­­րել (ի-ար­­­դա­­­­­­­րել...ձե­­­ւել), յա­­­ւելել (ի-աւե­­­լել), յափշտա­­­կել (ի-ափշտա­­­կել), յուշ (ի-ուշ), յոր­­­մէ (ի-որ­­­մէ), յստակ (ի-իս­­­տակ), յօ­­­գուտ (ի-օգուտ), յօ­­­րինել (ի-օրի­­­նել), յօ­­­րինակ (ի-օրի­­­նակ) եւ այլն։ Ասոնք վեր­­­ջին հա­­­շուով գրա­­­բարեան կա­­­ռոյցներ են եւ պէտք է յար­­­գել այդ հան­­­գա­­­­­­­ման­­­քը, թող որ ասոնք ճանչնա­­­լը այնքան ալ դժո­­­ւար չէ...նոյ­­­նիսկ արե­­­ւելա­­­հայուն հա­­­մար։

Բա­­­ցառա­­­կան հո­­­լովի բա­­­ռավեր­­­ջի է տա­­­ռը, որ յա­­­տուկ է արեւմտա­­­հայե­­­րէնին. օրի­­­նակ՝ բա­­­նակէ, գիր­­­քէ, ժա­­­մանա­­­կէ եւ այլն։

Ել լծոր­­­դութեան բա­­­յերու պարզ ժա­­­մանակ­­­նե­­­­­­­րու վեր­­­ջը պէտք է բո­­­լորո­­­վին նոյ­­­նա­­­­­­­նայ էական եմ բա­­­յի սահ­­­մա­­­­­­­նական ներ­­­կա­­­­­­­յի ու ան­­­կա­­­­­­­տարի հետ՝ եմ-ես-է-ենք-էք-են եւ էի-էիր-էր-էինք-էիք-էին. օրի­­­նակ՝

կը քալ-եմ կը քալ-էի կը քալ-ես

կը քա­­­լէ-իր կը քալ-է կը քալ-էր

կը քալ-ենք կը քալ-էինք կը քալ-էք 

կը քալ-էիք կը քալ-են կը քալ-էին

Հա­­­յերէ­­­նի երեք եր­­­կը բար­­­բառնե­­­րը՝ եա, ոյ, իւ (օրի­­­նակ՝ ատեան, թոյն, սիւն) եւ եայ եռա­­­բար­­­բա­­­­­­­ռը (օրի­­­նակ՝ար­­­ծա­­­­­­­թեայ, եր­­­կա­­­­­­­թեայ, թաւ­­­շեայ)։

Առանց այս եր­­­կը բար­­­բառնե­­­րու առ­­­կա­­­­­­­յու­­­թեան, կա­­­րելի չէ տրա­­­մաբա­­­նական բա­­­ցատ­­­րութիւն մը տալ հնչիւ­­­նա­­­­­­­փոխա­­­կան բազ­­­մա­­­­­­­թիւ պա­­­րագա­­­ներու. օրի­­­նակ՝ ատ­­­յան-ատե­­­նապետ հնչիւ­­­նա­­­­­­­փոխու­­­թիւնը ոչ մէկ տրա­­­մաբա­­­նական բա­­­ցատ­­­րութիւն ու­­­նի, քա­­­նի որ յ չի կրնար է դառ­­­նալ, մինչ ատեան-ատե­­­նապետ հնչիւ­­­նա­­­­­­­փոխու­­­թիւնը ինքզինք կը բա­­­ցատ­­­րէ լիովին. շեշ­­­տի տե­­­ղաշար­­­ժի հե­­­տեւան­­­քով պար­­­զա­­­­­­­պէս սղած է ա ձայ­­­նա­­­­­­­ւորը ու այսչափ։

Սահ­­­մա­­­­­­­նական ներ­­­կա­­­­­­­յի, եզա­­­կի եր­­­րորդ դէմ­­­քի ժխտա­­­կանի ապա­­­թար­­­ցը ձայ­­­նա­­­­­­­ւորով սկսող բա­­­յերու պա­­­րագա­­­յին. օրի­­­նակ՝ չի առ­­­ներ>չ՚առ­­­ներ, չի եր­­­թար> չ՚եր­­­թար, չի ու­­­տեր>չ՚ու­­­տեր։ Եւ ասոնց հար­­­ցա­­­­­­­կան ձե­­­ւերը՝ չ՚ա՞ռներ, չ՚ե՞րթար, չ՚ո՞ւտեր։

Ասոնք մա­­­քուր արեւմտա­­­հայե­­­րէն կա­­­ռոյցներ են, որոնց դի­­­մաց արե­­­ւելա­­­հայե­­­րէնը ու­­­նի՝ չի առ­­­նի ու չի՞ առ­­­նի, չի ու­­­տի ու չի՞ ու­­­տի։

Ծա­­­նօթ.--Թե­­­լադ­­­րե­­­­­­­լի է, որ հարցման նշա­­­նը կամ պա­­­րոյ­­­կը դրո­­­ւի ու-ի եւ իւ-ի վեր­­­ջին՝ ւ բա­­­ղադ­­­րի­­­­­­­չին վրայ. սա­­­պէս՝ չ՚ու՞տեր, չ՚իւ՞րաց­­­ներ եւ այլն, ինչ որ աւե­­­լի հե­­­տեւո­­­ղական է։

Գրա­­­բարեան մէջ­­­բե­­­­­­­րումնե­­­րը՝ բա­­­ռեր, բա­­­ռակա­­­պակ­­­ցութիւններ, ասոյթներ եւ այլն տալ միայն գրա­­­բարեան ուղղագ­­­րութեամբ։

Ու­­­րեմն ասոնք են մօ­­­տաւո­­­րապէս այն նո­­­ւազա­­­գոյն նա­­­խապայ­­­մաննե­­­րը, որ մեր հե­­­տագայ միաս­­­նա­­­­­­­կան ուղղագ­­­րութիւ­­­նը պէտք է յար­­­գէ, որ­­­պէսզի ու­­­նե­­­­­­­նանք գի­­­տակա­­­նացած ու տրա­­­մաբա­­­նական ուղղագ­­­րութիւն մը, որ աւե­­­լի ազ­­­նիւ է, հաշտ է հա­­­յեցի մտա­­­ծողու­­­թեան եւ մեր գրա­­­ւոր մշա­­­կոյ­­­թի աւան­­­դոյթնե­­­րուն հետ։

Այս տո­­­ւեալ­­­նե­­­­­­­րը յար­­­գող ուղղագ­­­րութիւն մը պի­­­տի զգա­­­լիօրէն դիւ­­­րացնէ գրա­­­բարի իմա­­­ցու­­­թիւնը, մինչդեռ Աբե­­­ղեանի հա­­­մակար­­­գը, շատ խիստ խզո­­­ւած ըլ­­­լա­­­­­­­լով գրա­­­բարի ուղղագ­­­րութե­­­նէն, մե­­­ծապէս կը դժո­­­ւարաց­­­նէ թէ՛ նա­­­խախորհրդա­­­յին գրա­­­կանութեան հա­­­ղոր­­­դակցու­­­մը, թէ՛ գրա­­­բարի իմա­­­ցու­­­թիւնը։

 

1- Ան­­­շուշտ այս պա­­­րագա­­­յին պի­­­տի հարց ծա­­­գի՝ պէտք չէ՞ ար­­­դեօք է-ով գրել ան­­­ցեալին բո­­­լոր «էս»-ով վեր­­­ջա­­­­­­­ցող յա­­­տուկ անուննե­­­րը, ինչպէս՝ Թա­­­լէս, Վա­­­ղէս, Արիս­­­տա­­­­­­­կէս, Վարդգէս, Վրթա­­­նէս եւ այլն, նոյ­­­նիսկ եթէ անոնց մէջ կան այնպի­­­սինե­­­րը, որոնք է>ի հնչիւ­­­նա­­­­­­­փոխու­­­թիւն չու­­­նին։

2- Աղի­­­տալի, աղի­­­տաբեր հնչիւ­­­նա­­­­­­­փոխո­­­ւած ձե­­­ւերը կեղծ եւ բռնազ­­­բօ­­­­­­­սիկ են աշ­­­խարհա­­­բարի մէջ, որ նման հնչիւ­­­նա­­­­­­­փոխու­­­թիւն չի ճանչնար։ Իսկ գրա­­­բարը չու­­­նէր աղէ­­­տալի կամ աղի­­­տալի, բայց ազա­­­տօրէն կ՚ըսէր աղէ­­­տաբեր՝ նա­­­խընտրե­­­լով այս վեր­­­ջի­­­­­­­նը աղի­­­տաբեր-էն (տե՛ս «Նոր հայ­­­կա­­­­­­­զեան», ա., էջ 39)։

Kategoriler

ԱՌՕՐԵԱՅ