- Դժբախտաբար։ Իսկականը, Կաթի՛լ, Լոնտոնի մէջ է... Ե՞տ առնել։ Անշուշտ կարելի է։ Հիմա ունինք կրկնօրինակը։ Վայելեցէք։
Կաթիլը, տասնեօթամեայ աշակերտուհի եւ պոլսահայ ընտանիքի միակ պտուղը, Հայաստանի պատմութեան թանգարանի մէջ հիացած կը դիտէ Անահիտ դիցուհիի արձանը։
- Պտղաբերութեան դիցուհի, չէ՞։
- Այո։ Նաեւ, ծննդաբերութեան եւ արգասաւորութեան։
- Քոյրս կը պատրաստուի մայրանալ, ա՛յս ամիս։ Անահիտի աչքերուն մէջ, այդպէս չէ՞ք կարծեր, կայ հոգացող մօր ջերմութիւն։ Եւ, անոր ժպիտը... Իր նորածինը դիտող մօր ուրախութեան ցոլացումն է կարծէք։
- Իր ազգի բոլոր զաւակները գուրգուրանքով դիտող պտղաբեր մայր մը... Կաթիլ, պտուղը կամ պտղաբերութիւնը, բառեր են, որոնք անյիշելի ժամանակներէ ի վեր ամէն գարուն եւ ամէն աշուն յագեցուցեր են մեր բառապաշարի եւ մտքի կողովները։ «Պտուղ» բառը առատութիւն տուած է թէ՛ մեր մայրենիին եւ թէ՝ մեր գրականութեան։ Ի՛նչ հարստութիւն. հայոց լեզուի մրգաստանի մէջ կան «պտուղ»ով շինուած 150-ի չափ հիւթեղ բառեր, մի՛շտ թարմ, միշտ բուրեան։ Բարդութիւններու ընթացքին, բառը թէեւ կորսնցուցեր է իր միակ ձայնաւորը, «ու»ն եւ մնացեր է «պ-տ-ղ» բաղաձայններով, սակայն ծնունդ տուեր է պատկերալից ածականներու եւ գոյականներու, ինչպէս՝ պտղաճոխ, պտղաքանդակ, պտղազարդ, պտղազուարճ, մեծապտուղ, միապտուղ, նախապտուղ, սկզբնապտուղ, ամենապտուղ, արգաւանդապտուղ... Շատ աղօթքներ ենք ըրած ու բանաստեղծութիւններ գրած, որպէսզի մեր դաշտերն ու մայրերը ըլլան պտղալի, պտղատու, պտղալից, պտղաւէտ, պտղաբեր, պտղաբարձ, պտղածին, պտղառատ, պտղապարգեւ։ Բայց մեր ազգը ունեցաւ նաեւ անպտղաբեր, անպտուղ եւ պտղազուրկ օրեր։ Այդ օրերուն, սիրելի Կաթիլ, Դանիէլ Վարուժանը գրեց «Անդաստան»ը...
- «Հարաւային կողմն աշխարհի պտղաբերում թող ըլլայ»։
- Ճիշդ այդպէս։ Կաթիլ, կը հասկնաս, թէ «պտուղ» բառը կը նշանակէ նաեւ՝ զաւակ, փոխաբերական իմաստով, ինչպէս նաեւ՝ բերք։ Անոր համար է, որ մեր քահանաները տարին 24 անգամ օրհներ են հայրենի անդաստանները. «Օրհնեսցի եւ պահպանեսցի եւ նախախնամեալ պահեսցի հարաւային կողմն աշխարհիս երկիրս անդաստանս եւ պտղաբերութիւն տարւոյս»։ Եւ նոյն Վարուժանն էր, որ «Վանատուր» բանաստեղծութեան սկիզբը Ագաթանգէղոսէ մէջբերում մը դրաւ. «… Ամենաբեր նորոց պտղոց տօնից հիւրընկալ դիցն Վանատրի»։
- Այժմ անկախ երկիր ունինք, պարոն, եւ մեր դաշտերը լի են։
- Անշուշտ։ Առաւելաբար, նկատած պէտք է որ ըլլաս, թէ գիւղական ամէն ճաշարանի մէջ ունէին ծիրանի, թութի եւ սալորի տնային՝ պտղօղի։ Եւ կայ նաեւ՝ Թէքէեանը։ Անոր համար պտուղներ էին՝ մեր բառերը։ Տե՛ս, բանաստեղծը կ՚երկը խօսի մայրենիի հետ. «Մէյ մէկ պտուղ քու բոլոր բառերդ ինծի կ՚երեւան...»։ Աշուղ Ճիւանին ալ ունեցաւ -եւ երգի վերածեց- նոյն միտքերը.
Հայոց քաղցր եւ ճոխ լեզու
Անուշիկ բառերուդ մատաղ.
Թէ հին, թէ նոր, լաւ պտղատու
Քու տնկած ծառերուդ մատաղ։
- Առաջին պտուղը, պարոն, խնձո՞ր, թէ՝ խաղող։
- Կը փափաքիմ, որ խաղողը ըլլար։ Իսկ, ստուգաբանութիւնը ունի մէկնաբանութիւն, թէ ի՛նչ էր «պտուղ» բառի նախնական իմաստը՝ «փչել, ուռիլ»։ Կաթի՛լ, որքա՛ն հարուստ է Հայկական լեռնաշխարհը պտղատեսակներով, պիտի չզարմանալ, նոյնքա՛ն հարուստ է «պտուղ»ը բարբառային բազմահնչիւն տարբերակներով. Ագուլիսի մէջ պտօղ, Մուշի, Տիգրանակերտի, Խարբերդի եւ Ալաշկերտի մէջ պդուղ, Զէյթունի մէջ բօդուղ, Մուսա Լերան վրայ բդէօղ կամ պտէուղ։ Վերջինը ունի «ձիթապտուղ» իմաստը։ Յիշել կ՚արժէ, թէ բառը կը նշանակէ նաեւ աչքի բիբ, խաղողի հատ, պղպջակի մէկ գնդիկը եւ միրգ։ Ան նաեւ «հետեւանք, երեւոյթ կամ արդիւնք» է։ Այս իմաստով Րաֆֆին գրեց. «Մենք ճաշակում ենք մեր հին սխալների դառն պտուղները»։ «Պտուղ»ը հեգնական կը դառնայ, կը նշանակէ՝ անպէտք, անարժան՝ երբ ըսենք, «Այդ մարդն ալ բարի պտուղ մը չէ»։ Մեր առօրեայ զրոյցները աւելի հիւթեղ կ՚ըլլան պտղալի դարձուածքներով. «կանաչ պտուղ», «վաղահաս պտուղ», «հասուն պտուղ», «չոր պտուղ», «փտեալ պտուղ», «պտուղ տալ», «պտուղ քաղել», «դառնութեան պտուղ», «երկնաւոր պտուղ», «օրհնութեան պտուղ»։ Պտուղը նաեւ մատնածայր է։ Ուստի, «պտուղ» մը կամ «պտղունց» մը աղ կը ցանենք աղցանի վրայ։ Կաթի՛լ, օր մը առաջ այցելեցինք Տաթեւը։ Գիտե՞ս, թէ ան ինչո՛ւ դարձեր էր մեր ամենէն հարուստ վանքերէն մէկը... Պտուղն էր պատճառը։ Միջնադարուն «պտուղ» կը կոչուէր եկեղեցական տուրքը, զոր վանքապատկան գիւղերը կու տային կղերականներուն։ Եկեղեցւոյ հայրերը փորձած են կանոնաւորել այդ «պտուղ»ները։ Ս. Սահակի թիւ 18 կանոնը կ՚ըսէ. «Բոլոր ժողովուրդի պտուղը... տարուի գլխաւոր քահանայի տունը, եւ միւս քահանաները չհամարձակին իրենց տունը տանիլ։ Ով իր տունը կը տանի, կը պատժուի»... 20-րդ դարուն պտուղը, Պարոյր Սեւակի գրիչին տակ, աւելի մեծ պատիւներու արժանացաւ։ Նախ բանաստեղծութիւն դարձաւ, «Անմոռացութեան պտուղը»։ Ապա՝ սիրային երկտող մը.
Քո անցեա՜լը… Չյիշե՚նք։ Եկ աշնան պէս եղիր բաց,
Առատաձեռն՝ աշնան պէս, աշնան նման՝ պտղատու.
Աւելին, Սեւակը նկատի ունենալով հայ մտքի մեծագոյն պտուղները՝ Կոմիտասը եւ Թումանեանը, «Անլռելի զանգակատուն» բանաստեղծութեան նախերգանքի մէջ հարցուց.
Հազար ութ հարիւր վաթսունինն թուին
Հայոց այգիներն ի՞նչ պտուղ տուին,
Հայոց արտերում ի՞նչ բերք էր հասել,-
Դժուար է ասել։
Իսկ այժմ, Կաթիլ, դուն գեղադէմ Անահիտը փոխարինէ Մարիամ Աստուածածնին հետ ու որպէս պտուղ կը ստանաս...
- Յիսուս Քրիստոսը։
- Եւ այդ պատճառով է, որ Պոլսոյ Բանկալթի թաղամասի Վիէննական Մխիթարեան վանքի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ պատանի դպիրները, ամէն տարի մայիս ամսոյն երեսուն օրը, մայրամուտին, Աստուածածնին նուիրուած արարողութեան ժամանակ, վարդարաններ բռնած՝ տասը անգամ տասը ջերմեռանդօրէն կը մրմնջեն. «Ողջոյն քեզ, Մարիամ, լի շնորհքով, Տէրն ընդ քեզ. Օրհնեալ ես դու ի կանայս եւ օրհնեալ է պտուղ որովայնի քո՝ Յիսուս»։ Կաթիլ, ուշացեր ենք, դասընկերներդ արդէն յաջորդ ցուցասրահը անցեր են։
- Կարեւոր չէ, պարոն, «պտղաբեր» զրոյց մը եղաւ։ Իսկ հիմա աւելի պատրաստ եմ մօրաքոյր դառնալու եւ վայելելու քրոջս նախապտուղը։