ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՀԱՑ

Բառ որ իր երգը ունի

- Դժբախտաբար աշակերտներ՝ դար մը առաջ հա­յուն հա­ցը սե­­ղան չե­­կաւ։ Հեր­­կել եղաւ, ցա­­նել եղաւ, գար­­նան անձրեւ­­նե­­­րը եկան, ար­­տը հա­­սունցաւ, հունձքը ժո­­ղուե­­ցինք, սայ­­լե­­­րը եկան ու տա­­րան այդ հունձքը, կա­­լի եր­­գը եր­­գե­­­ցինք երբ լուսնեակ գի­­շեր էր, հայ­­րե­­­նի աղօ­­րիք­­ներն ճռնչե­­ցան ու վեր­­ջա­­­ւորու­­թեան՝ միաբե­­րան ալ աղօ­­թեցինք, որ չորս կողմն աշ­­խարհի՝ խա­­ղաղու­­թիւն ըլ­­լայ եւ բեր­­րիու­­թիւն, առա­­տու­­թիւն ըլ­­լայ եւ պտղա­­բերում։ Բայց մեր հա­­ցը չե­­կաւ սե­­ղան։ Ու­­շա­­­ցաւ։

- Հա­­պա, գիր­­քին ի՞նչ եղաւ։

- Ձե­­ռագի՞րը, ըսել կ՚ու­­զես… Հրաշ­­քով փրկո­­ւեցաւ։ Եւ սա առա­­ջին ան­­գամն չէր, որ հայ­­կա­­­կան ձե­­ռագիր մը գե­­րի կ՚իյ­­նար օտա­­րի ձեռ­­քին ու կը փրկո­­ւէր կա­­շառա­­կերու­­թեամբ։ Դա­­նիէլը, սի­­րելի Լա­­րին, այդ գիր­­քի մէջ ծրագ­­րած էր պատ­­մել հա­­ցին ամ­­բողջ պատ­­մութիւ­­նը։ Բայց մնաց կի­­սաւար­­տը։ Վեր­­ջա­­­ւորու­­թեան հա­­ցը պէտք էր որ թխո­­ւէր ու սե­­ղան գար, ու բո­­լորը պէտք էր որ ու­­տէին ու բաժ­­նեկցէին այդ սրբու­­թիւնը։

- Եւ, մե՞նք պի­­տի ամ­­բողջաց­­նենք ան։ Մենք բա­­նաս­­տեղծներ չենք։

- Պի­­տի ամ­­բողջաց­­նենք հա­­ցը թխե­­լով ու սե­­ղան դնե­­լով, վա­­ղը, դա­­սի ժա­­մուն։

Եւ յա­­ջորդ օր, դպրո­­ցի խո­­հանո­­ցին մէջ կարմրած է Լա­­րինին մօր բե­­րած հա­­ցը։ Դա­­սարա­­նին մէջ­­տե­­­ղը կը բա­­նանք եր­­կու սե­­ղան։ Սե­­ղանի վրայ կը դնենք պա­­նիր, կա­­նաչե­­ղէն, թան եւ այն ամէ­­նը, որ կը սի­­րէ ըն­­կե­­­րակ­­ցիլ հա­­ցին։ Ու 24 հա­­յոր­­դի­­­ներ կը նստին սե­­ղան։ «Ճա­­շակես­­ցուք խա­­ղաղու­­թեամբ...»։ Միաբե­­րան։ Զո­­հուած­­նե­­­րու յի­­շատա­­կին։ Իսկ երբ բո­­լորը ձեռ­­քով կը սկսին պատ­­ռել տաք հա­­ցը (ար­­գի­­­լուած է դա­­նակ գոր­­ծա­­­ծել), Լա­­րինը ու ես կը զրու­­ցենք «հաց» բա­­ռի մա­­սին։

- Լա­­րին, հա­­ցը, եռա­­տառ հա­­մեստ բառ՝ ըն­­կե­­­րու­­թիւն է, ըն­­տա­­­նիք է, տուն է, օճախ է։ Դժո­­ւար է հա­­ւատալ, թէ ինչպէ՛ս «հաց»ը կրնար այսքան շատ թի­­ւով իմաստներ հա­­ւաքել իր փոքր մարմնի վրայ։ Առա­­ւելա­­բար, Յի­­սուսն ան­­գամ իջաւ եւ ամ­­փո­­­փուե­­ցաւ անոր մէջ։ Հա­­ցը ու­­նի փո­­խաբե­­րական այլ իմաստներ եւս. ապ­­րուստ, եկա­­մուտ, երախ­­տիք, բա­­րերա­­րու­­թիւն։ Մեր ժո­­ղովուրդի հա­­մար ար­­տա­­­յայ­­տութիւննե­­րու սննդա­­րար աղ­­բիւր է «հաց»ը. Ճա­­շելը «հաց ու­­տել» է, սե­­ղան պատ­­րաստե­­լը «հաց դնել», գո­­յու­­թեան կռի­­ւը եւ ապ­­րուստի խնդի­­րը «հա­­ցի խնդիր», ար­­հեստա­­ւոր դառ­­նալ «հա­­ցի տէր դառ­­նալ», շո­­ղոքոր­­թել կամ մէ­­կուն անուղղա­­կիօրէն օգ­­նել «հա­­ցին իւղ քսել»։ Մեր լե­­զուն կը ճանչնայ հիւ­­րա­­­սէր «հա­­ցով մարդ», «հա­­զար մա­­ղի հաց կե­­րած» մարդ, «քա­­րէն հաց հա­­նող» մարդ եւ մարդ, որ «դեռ շատ հաց պէտք է, որ ու­­տէ»։ Հա­­ցով կը չա­­փենք նաեւ թշո­­ւառու­­թիւնը ու կ՚ըսենք «օրո­­ւայ հա­­ցին կա­­րօտ է»։ Այս դար­­ձո­­­ւածքնե­­րու թի­­ւը քա­­ռասու­­նի կը հաս­­նի, Լա­­րին։ Իսկ «հաց»ով շի­­նած ենք 140-ի չափ բարդ բառ։ Ամե­­նէն բու­­րումնա­­լից­­նե­­­րը՝ հա­­ցաբոյր, հա­­ցածառ, հա­­ցահա­­տիկ, հա­­ցամե­­ծար, հա­­ցամեղր, հա­­ցառա­­տու­­թիւն, հա­­ցասե­­ղան, հա­­ցատուն, հա­­ցըն­­կեր, հաց­­կե­­­րոյթ, հա­­ցօղի։

- Մենք հա­­ցամոլ ժո­­ղովուրդ ենք, չէ՞։

- Մեր հա­­ցամ­­շա­­­կոյթն է այդպէս։ Իսկ հե­­տեւեալ եր­­կու բա­­ռերը պի­­տի չու­­զէի, որ դուք լսէք. հա­­ցադուլ, հա­­ցասա­­կաւու­­թիւն։

- Պա­­րոն, ասի­­կա ձեր պա­­տառը։

- Շնոր­­հա­­­կալ եմ։ Տե՛ս, հա­­ցը սեր­­տօ­­­րէն շա­­ղախո­­ւած է մեր կեն­­ցա­­­ղին հետ։ Անոր հետ եփած ու­­նինք տաս­­նեակ­­նե­­­րով բա­­ռակա­­պակ­­ցութիւն։ Հա­­ցը կ՚ըլ­­լայ թարմ, սպի­­տակ, անխմոր, չոր, ցա­­մաք, կարծր, սեւ… Ար­­տե­­­րու հա­­ցը, Լա­­րին, դար­­ձաւ նաեւ «Հաց կե­­նաց» եւ «Երկնա­­ւոր հաց»։ Հա­­մապա­­տաս­­խա­­­նաբար, ու­­նե­­­ցանք Սուրբ պա­­տարա­­գի երգ, որ կը հնչէ հա­­ցի եւ գի­­նիի փո­­խակերպման ժա­­մանակ. «... հաց կե­­նաց բաշ­­խիս ի մեզ…»։

- Լա­­րին այս հա­­ցը, որ այ­­սօր կը բաժ­­նենք, գի­­տենք, թէ ուրկէ՛ եկած է։ Բայց «հաց» բա՛ռը... Հայ­­րե­­­նի լե­­զուաշ­­խարհի ո՞ր դաշ­­տե­­­րուն մէջ հա­­սունցաւ՝ չենք գի­­տեր։ Չէին գի­­տեր նաեւ հի­­ներէն Տա­­թեւա­­ցին, նո­­րերէն Աճա­­ռեանը, ո՛չ ալ հա­­յագէտ հայ եւ օտար բազ­­մա­­­թիւ լե­­զուա­­գէտ­­ներ։ Բո­­լորը զա­­նազան կար­­ծիքներ յայտնած են։ Անոնք Աճա­­ռեանի «Ար­­մա­­­տական» բա­­ռարա­­նին մէջ երեք սիւ­­նակ կը բռնեն։ Ընդհա­­նուր հա­­մաձայ­­նութիւն մը կայ, թէ փոխ­­յա­­­րաբե­­րու­­թիւններ եղած են դրա­­ցի լե­­զու­­նե­­­րու հետ։

- Պա­­րոն, պա­­տառ մը եւս առէք։ Մէ­­ջը ամէն ինչ դրի։ Ես կը նա­­խընտրեմ հա­­ցը ու­­տել։ Երբ այսպէս թարմ ու տաք է, չոր-չոր ալ կը սի­­րեմ։

- Մեր լե­­զուա­­կան հա­­ցը ճա­­շակել սի­­րած են նաեւ մեր բա­­նաս­­տեղծնե­­րը։ Դա­­նիէլ Վա­­րու­­ժա­­­նի կա­­մար «բա­­րի» էր հար­­սե­­­րուն թխած հա­­ցը. «Ու երբ թխեն հար­­սե­­­րը հա­­ցը բա­­րի՝ սի­­րեր­­գութի՜ւն թող ըլ­­լայ»։ Հա­­մօ Սա­­հեանի հա­­մար մեր լե­­զուն էր հա­­ցը. «Մեր լե­­զուն մեր խիղճն է դա, սուրբ հա­­ցը մեր սե­­ղանի»։ Սա­­հեանին կը պատ­­կա­­­նին նաեւ սի­­րային բա­­նաս­­տեղծու­­թեան մը հե­­տեւեալ խօս­­քե­­­րը. «Ես կ՚ու­­զէի… քեզ հետ կի­­սել վեր­­ջին պա­­տառն իմ հա­­ցի»։ Թէ­­քէեանին հա­­մար մեր ան­­ցեալի հետ հա­­ղոր­­դո­­­ւելու մի­­ջոց էր հա­­ցը. «Հա­­ղոր­­դո­­­ւիլ ան­­ցեալին հաց ու գի­­նուով կեն­­սա­­­ռողջ»։ Մի­­սաք Մե­­ծարեն­­ցը անոր հետ հա­­մեմա­­տեց գրա­­բարի ար­­ժէ­­­քը. «Օգ­­տո­­­ւինք եւ­­րո­­­պական լե­­զու­­նե­­­րու նո­­րանոր եւ թարմ ար­­տա­­­յայ­­տութիւննե­­րէն, բայց չմոռ­­նանք գրա­­բարին յուռթի շտե­­մարան­­նե­­­րէն օգ­­տո­­­ւիլ մա­­նաւանդ։ Ին­­չո՞ւ մեր հա­­ցը գե­­տին ձգենք ու մու­­րա­­­ցիկ, ու­­րի­­­շին ետե­­ւէն վա­­զենք»։ Իսկ օր մը, Լա­­րին, հա­­ցը դար­­ձաւ գիր­­քի խո­­րագիր. «Հա­­ցի Խնդիր»։ Պերճ Պռո­­շեան վի­­պագ­­րի գա­­ղափարն էր ասի­­կա։ Իսկ «հաց» բա­­ռի ամե­­նապա­­տուա­­բեր օրն էր անի­­կա, երբ շշնջաց տէ­­րու­­նա­­­կան աղօթ­­քի մէջ. «Զհաց մեր հա­­նապա­­զորդ տուր մեզ այ­­սօր»։

- Պա­­րոն, հա­­ցին հա­­մը ամէն տեղ նոյ­­նը չէ։ Մեծ հայրս կ՛ըսէ, թէ իր գիւ­­ղի հա­­ցը տար­­բեր էր։

- Լա­­րին, ո՛չ թէ միայն հա­­ցի գոյնն ու համն է որ կը տար­­բե­­­րի բու­­ռէ բուռ, գիւ­­ղէ գիւղ, կը տար­­բե­­­րի նաեւ անոր հնչու­­մը։ Ո՞ւրտե­­ղացի էք դուք։

- Վան քա­­ղաքի անու­­նը շատ կը լսեմ ըն­­տա­­­նիքիս մէջ։

- Դուք «հ» տա­­ռին կու տաք առա­­ւել շեշտ, կո­­կոր­­դա­­­յին, ու ան կը հնչէ «խ»։

- Մենք, այ­­սինքն, հա­­ցին կ՚ըսենք՝ խաց։

- Ճի­­շէ այդպէս։ Ինչպէս նաեւ Վա­­ճայ լի­­ճի հա­­րաւ-արե­­ւելեան շրջան­­նե­­­րու մեր բո­­լոր հայ­­րե­­­նակից­­նե­­­րը. Մոկ­­քի հա­­յերը, սալ­­մաստցի­­ները, մա­­րաղա­­ցինե­­րը, ոզ­­մի­­­ցինե­­րը...։ Մու­­սա լեռ­­ցի­­­ները կ՚ըսեն՝ հուց, այնդապ­­ցի­­­ները՝ հաս, ան­­տիոքի հա­­յերը՝ հո­­ւէօց, զէյ­­թունցի­­ներն ու հա­­ճըն­­ցի­­­ները՝ հօց... Լա­­րին, կար­­ծեմ «խաց» չմնաց։

- Ամէ­­նը կե­­րանք։ Տղա­­ները աւե­­լի կե­­րան։ Բայց զգա­­ցի, որ ասի­­կա տար­­բեր հաց մըն էր, պա­­րոն. դա­­սարա­­նի մէջ, դա­­սըն­­կերնե­­րուս հետ եւ կա­­յին մեր գլխա­­ւոր հիւ­­րե­­­րը, Դա­­նիէլը եւ «Հա­­ցին Եր­­գը»։ Բո­­լորս միասին կշտա­­ցանք։

- Անուշ ըլ­­լայ։ Տե՛ս այս բա­­ռի շուրջ զար­­գա­­­ցեր է, չէ՞, մեր հա­­ցամ­­շա­­­կոյ­­թը մատ­­նա­­­քաշն ու բա­­ղարջ, լոշն ու լա­­ւաշը, ճաթն ու զան­­գա­­­կը, ինչպէս նաեւ միտքն ու հա­­ւատ­­քը, ըն­­տա­­­նեկան եւ ըն­­կե­­­րային սրբու­­թիւննե­­րը։

- Այ­­սօր զգա­­ցի, որ մեր ու­­շա­­­ցած հա­­ցը սե­­ղան եկաւ, պա­­րոն։ Եւ կը հա­­ւատամ, թէ այդ բա­­ռը փոքր, բայց շատ հա­­մով ու ջերմ, մեզ պի­­տի պա­հէ միասին։