ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ԱՅՈ

Բառ, որ ունեցաւ ժխտական տրամադրութիւն

-Պա­­­րոն, մին­­­չեւ Գո­­­րիս քա­­­նի՞ ժամ է։

- Այո։

Այսպէս է, որ կը պա­­­տաս­­­խա­­­­­­­նեմ Բա­­­րինի հար­­­ցումին, երբ մեր աշա­­­կեր­­­տա­­­­­­­կան հան­­­րա­­­­­­­շար­­­ժը ճամ­­­բայ կ՚ել­­­լէ դէ­­­պի Սիւ­­­նի­­­­­­­քի մար­­­զի այդ գողտրիկ քա­­­ղաքը։

- Բա­­­րի՛ն, ժա­­­մով պէտք չէ չա­­­փել այս ու­­­ղե­­­­­­­ւորու­­­թիւնը, այլ՝ իր պար­­­գե­­­­­­­ւած բնա­­­պատ­­­կերնե­­­րով։ Աչ­­­քերդ պա­­­տու­­­հա­­­­­­­նէն մի՛ հե­­­ռաց­­­ներ, դի­­­տէ։ Դի­­­տէ ու կշտա­­­ցի՛ր հայ­­­րե­­­­­­­նի բնա­­­շախար­­­հի զմայ­­­լե­­­­­­­լի գոյ­­­նե­­­­­­­րուն։ Գի­­­տե՞ս Բա­­­րին, ռուս գե­­­ղան­­­կա­­­­­­­րիչ­­­ներ շատ քննա­­­դատեր են Մար­­­տի­­­­­­­րոս Սա­­­րեանին, թէ ան իրա­­­պաշտ չէ եղած, գոր­­­ծա­­­­­­­ծեր է անի­­­րական գոյ­­­ներ։ Օր մը սա­­­կայն, վար­­­պե­­­­­­­տը վեր­­­ջիննե­­­րուն ցոյց տո­­­ւեր է Սիւ­­­նի­­­­­­­քի դաշ­­­տե­­­­­­­րը ու անոնք ամօ­­­թով նե­­­րողու­­­թիւն խնդրեր են նկա­­­րիչէն։

«Այո»։ Ի՛նչ լա­­­ւատես բառ։ Ըստ երե­­­ւոյ­­­թին, դրա­­­կան խօս­­­քի եւ միտ­­­քե­­­­­­­րու ար­­­տա­­­­­­­յայ­­­տութիւ­­­նը։ Սա­­­կայն, երբ հան­­­րա­­­­­­­շար­­­ժը կը սու­­­րայ դէ­­­պի հա­­­րաւ, Բա­­­րինին հետ առիթ կ՚ու­­­նե­­­­­­­նանք զրու­­­ցե­­­­­­­լու «այո» բա­­­ռի մա­­­սին, ու կը բա­­­ցայայ­­­տո­­­­­­­ւի, թէ ան ու­­­նե­­­­­­­ցեր է բո­­­լորո­­­վին տար­­­բեր տրա­­­մաբա­­­նու­­­թիւն։

- Պա­­­րոն, կա­­­րելի՞ է գիտ­­­նալ, թէ ո՛վ ըսաւ առա­­­ջին «այո»ն։

- Ոչ։ Բազ­­­մա­­­­­­­թիւ լե­­­զուա­­­բան­­­ներ, ստու­­­գա­­­­­­­բան­­­ներ մտա­­­ծեր են այդ հար­­­ցի մա­­­սին։ Անոնք չեն գտած բա­­­ռին բուն կա­­­ղապա­­­րը։ Սա­­­կայն, կայ հե­­­տեւեալ եզ­­­րա­­­­­­­կացու­­­թիւնը. «Այո» բա­­­ռը բնա­­­ձայն է, ինչպէս՝ ֆշշալ, մլա­­­ւել եւ ծլվլալ։ Հռա­­­չեայ Աճա­­­ռեանը զար­­­մա­­­­­­­ցեր է, թէ այսպի­­­սի բառ մը, հա­­­յերուս հա­­­մար շատ սո­­­վորա­­­կան, գո­­­յու­­­թիւն չէ ու­­­նե­­­­­­­ցած բազ­­­մա­­­­­­­թիւ լե­­­զու­­­նե­­­­­­­րու մէջ։ Հին յոյ­­­նե­­­­­­­րը եւ լա­­­տին­­­նե­­­­­­­րը հար­­­ցումը պա­­­տաս­­­խա­­­­­­­ներ են նոյն բա­­­յով. Ինչպէս՝ «Ըսի՞ր», պա­­­տաս­­­խա­­­­­­­նը կ՚ըլ­­­լար «Ըսի», կամ «Ան­­­շուշտ»։

- Անո՞նք ալ, ու­­­րեմն, չեն գի­­­տեր, թէ ո՛վ ըսեր է իրենց առա­­­ջին «այո»ն։

- Չեն գի­­­տեր։ Սա­­­կայն, մենք առա­­­ւելու­­­թիւն մը ու­­­նինք. Աս­­­տո­­­­­­­ւածա­­­շունչը։ Հոն կայ 47 «այո»։ Ամե­­­նայայտնին Մատ­­­թէոսի աւե­­­տարա­­­նին մէջ է. «Այլ եղի­­­ցի ձեր բան՝ այոն այո, եւ, ոչն ոչ»։ Յի­­­շել կ՚ար­­­ժէ քա­­­նի մը այլ խօսք. «Եւ ասա­­­ցին. Այո, այո, տե­­­սին աչք մեր», «Դար­­­ձեալ ասէ ցնա. Սի­­­մովն Յով­­­նա­­­­­­­նու, սի­­­րե՞ս զիս։ Ասէ ցնա. Այո, Տէր»։ «Այո» բա­­­ռը, Բա­­­րին, այնքան կարծր էր, որ չտո­­­ւաւ բարդ կամ ածանց բառ։ Նոյ­­­նիսկ գա­­­ւառա­­­կան երանգներ չէ ու­­­նե­­­­­­­ցած։ Միակ ճկու­­­նութիւ­­­նը, որ ցոյց տո­­­ւեր է, հին գրա­­­կանու­­­թեան մէջ առած ձե­­­ւերն են. «այոյ», «հա­­­յո» եւ «հա­­­յոյ»։

- Պա­­­րոն, ին­­­չո՞ւ կը մտա­­­ծէիք, թէ «այո»ն ընկճո­­­ւած ապ­­­րումնե­­­րու ար­­­տա­­­­­­­յայ­­­տութիւնն է։

- Կ՚ու­­­զե՞ս, որ Գէորգ Էմի­­­նը պա­­­տաս­­­խա­­­­­­­նէ քու հար­­­ցումդ։

- Հա։

- Տե՛ս, բա­­­նաս­­­տեղծը աշ­­­խարհին ի՛նչպէս կը յան­­­դի­­­­­­­մանէ «Սիաման­­­թո­­­­­­­յի մե­­­նախօ­­­սու­­­թիւնը» բա­­­նաս­­­տեղծու­­­թեան մէջ.

«Թքել եմ, այո՛,

Օ՜, դու մարդկա­­­յին

Կամ.. ան­­­մարդկա­­­յին

Կեղծ ար­­­դա­­­­­­­րու­­­թիւն...

Թքե՛լ եմ ես քո կեղ­­­տոտ ճա­­­կատին…»

...«Այո»ն, Բա­­­րին, լսե­­­ցիր, զայ­­­րոյթի պոռթկում է։ Մինչդեռ Պետ­­­րոս Դու­­­րեանը աւե­­­լի մեղ­­­մա­­­­­­­ձայն էր ու հեզ, երբ հրա­­­ժեշտ պէտք էր, որ տար աշ­­­խարհին. «Այո՛, ալ հի­­­մա հա­­­ւատա­­­ցի, թէ կը ծիւ­­­րիմ եղեր, գի­­­տեմ, թէ ալ շատ չապ­­­րիմ պի­­­տի։ …Ափ­­­սոս, այո, ահ մ՛եր սկիզբս, վախ մ՛եղաւ վախ­­­ճանս… Մնաք բա­­­րեաւ»։

Երասխ գիւ­­­ղի մէջ հան­­­րա­­­­­­­շար­­­ժը իննսուն աս­­­տի­­­­­­­ճան դարձ մը կը կա­­­տարէ ու կ՚ուղղուի դէ­­­պի արե­­­ւելք։ Կ՚անցնինք Պա­­­րոյր Սե­­­ւակ գիւ­­­ղը։ Ապա Զան­­­գա­­­­­­­կատու­­­նը։ Հոն է, որ ծնած եւ թա­­­ղուած է Պա­­­րոյր Սե­­­ւակը եւ ուր կայ անոր տուն-թան­­­գա­­­­­­­րանը։

- Բա­­­րի՛ն, Սե­­­ւակի հա­­­մար «այո» բա­­­ռը դար­­­ձաւ քա­­­ղաքա­­­կան ընդդի­­­մու­­­թիւն.

«Ես յոգ­­­նած եմ, այո՛։

Տիկ­­­նիկն էլ է յոգ­­­նում, երբ ետե­­­ւից բե­­­մի

Ինչ-որ թե­­­լեր նրան ստի­­­պում են 
ապ­­­րել…

Գու­­­ցէ կա­­­րողա­­­նան ինձ ամէ՜ն ինչ անել,

Բայց չեն կա­­­րող խլել լա­­­ւատե­­­սի

Իմ ժպի­­­տը, այո՚, իմ ժպի՜տը»։

...1935 թո­­­ւակա­­­նին Չա­­­րե՛նցը հա­­­մոզուած էր, որ ան..., գի­­­տեմ դժո­­­ւար է, որ հա­­­ւատաս՝ հո­­­գեւոր պետ էր. «Եղել եմ, այո, ես հո­­­գեւոր պետ, ձեր մտայ­­­նութեան»։ Այդ թո­­­ւակա­­­նին ծնաւ եւ մեր աշ­­­խարհահռչակ ծաղ­­­րա­­­­­­­ծուն, ծաղ­­­րա­­­­­­­ծու­­­նե­­­­­­­րու ամե­­­նէն տխու­­­րը, Լեոնիդ Են­­­գի­­­­­­­պարեանը։ Տե՛ս ի՛նչ իմաս­­­տուն եւ իմաս­­­տա­­­­­­­սէր տղայ էր ան. «Ես ան­­­դունդի եզ­­­րին եմ՝ «Ոչ»-ի ու «Այո»-ի արան­­­քում։ Քո Ոչ֊ից ես իմ Այո-ին եմ հաս­­­նում՝ ցան­­­կութիւ­­­նից, ամաչ­­­կո­­­­­­­տու­­­թիւնից ու սի­­­րուց հիւ­­­սո­­­­­­­ւած պա­­­րանով... Եւ Այոն, որ այնքան գրա­­­ւիչ ու մօտ էր թո­­­ւում, հի­­­մա ան­­­հա­­­­­­­սանե­­­լի է»։ Բա­­­րին, դուն լսա՛ծ ես Ար­­­ցա­­­­­­­խի հան­­­րա­­­­­­­պետու­­­թեան քայ­­­լերգը։ Ահա, այդ հիանա­­­լի ստեղ­­­ծա­­­­­­­գոր­­­ծութեան հե­­­ղինա­­­կը, Վար­­­դան Յա­­­կոբեանն ալ ու­­­նե­­­­­­­ցեր է իր «այո»ի միտ­­­քե­­­­­­­րը «Ոչ մի Այո, ոչ մի Ոչ» բա­­­նաս­­­տեղծու­­­թեան մէջ ար­­­տա­­­­­­­յայ­­­տո­­­­­­­ւած.

Ես ոչ մէ­­­կի «ոչ»-ի հետ

հա­­­մաձայն չեմ,

եւ հա­­­մաձայն չեմ

ոչ մէ­­­կի «այո»-ի հետ,

ես ու­­­նեմ իմ «այո»-ն ու «ոչ»-ը։

- Պա­­­րոն, այս բո­­­լոր «այո»նե­­­րը շատ տխուր են։

- Այո... Բայց կայ, յի­­­շէ՛, «այո»նե­­­րու ամե­­­նագե­­­ղեցիկն ու ամե­­­նասի­­­րայի­­­նը։ Ամու­­­ս­­­­­­­նական առա­­­ջար­­­կին հե­­­տեւող այդ բա­­­ցական­­­չութիւ­­­նը, այդ ցնծա­­­լից «Ա՛ՅՈ»ն։

Ել­­­փին, Չի­­­ւա, Ռինդ... Ապա, ճա­­­նապար­­­հի ամե­­­նագե­­­ղեցիկ հա­­­տուա­­­ծը... Սպեն­­­տիարեանի ջրամ­­­բա­­­­­­­րի հա­­­րեւա­­­նու­­­թեամբ՝ Գո­­­րայք, Ծղուկ եւ Սառ­­­նա­­­­­­­կունք…

- Բա­­­րին, 2014 թո­­­ւակա­­­նին, հա­­­յաթա­­­փու­­­թեան վտան­­­գի մէջ գտնո­­­ւող Ջա­­­ւախ­­­քի մէջ կեանք առաւ ազ­­­գօ­­­­­­­գուտ մէկ շար­­­ժում, «Այո՛ բազ­­­մա­­­­­­­զաւա­­­կու­­­թեանը»։ Տե­­­սա՞ր, ո՛չ բո­­­լոր «այո»նե­­­րը տխուր են կամ մե­­­լամաղ­­­ձոտ։ Թէեւ Թէ­­­քէեանը միշտ ալ վեր­­­ջին տե­­­սակի տո­­­ղիկ­­­ներ կը գրէր.

«Ըսիր որ քեզ ես չէի սի­­­րեր ինչպէս որ կ՚ու­­­զես,

Սրտով, հոգ­­­ւով, մտած­­­մամբ, գու­­­ցէ նաեւ յար­­­գանքով…

Ըսի՛ր, այո՛…»

...Այս բա­­­ռը, ժուժկալ եւ շատ ան­­­գամ կտրուկ, օր մը, զար­­­մա­­­­­­­նալի էր եւ անսպա­­­սելի, մեր մայ­­­րե­­­­­­­նիին տո­­­ւաւ դար­­­ձո­­­­­­­ւածք։ Եւ այդ դար­­­ձո­­­­­­­ւած­­­քը, «Այո-ի եւ ոչ-ի առաջ կե­­­նալ», որ կը նշա­­­նակէ եր­­­կընտրան­­­քի առ­­­ջեւ ըլ­­­լալ՝ յար­­­մար եկաւ Գրի­­­գոր Զոհ­­­րա­­­­­­­պի գրի­­­չին, երբ պի­­­տի նկա­­­րագ­­­րէր Թա­­­գուկ տու­­­տո­­­­­­­ւի կեան­­­քի հա­­­շուե­­­յար­­­դա­­­­­­­րը. «Այո՛ի ոչի անընդհատ ան­­­ցուդար­­­ձին առ­­­ջեւ կը կե­­­նար ժա­­­մերով վա­­­րանած, իր իրա­­­ւանց ու պար­­­տուց զու­­­գակշի­­­ռը ընե­­­լով»։

- Պա­­­րոն, եր­­­կու ձայ­­­նա­­­­­­­ւորի եւ մէկ կի­­­սաձայ­­­նի զար­­­մա­­­­­­­նալի միաձու­­­լում։ Այո, այս բա­­­ռը ներշնչում տո­­­ւեր է խո­­­շորա­­­գոյն ստեղ­­­ծա­­­­­­­գոր­­­ծութիւննե­­­րու, ինչպէս մե­­­զի ըն­­­կե­­­­­­­րակ­­­ցող այս գու­­­նա­­­­­­­գեղ տե­­­սարա­­­նը... Իսկ հի­­­մա կը մտա­­­ծեմ. ար­­­դեօ՞ք կան այո­­­յէն աւե­­­լի դրա­­­կան ոչեր... Պա­­­րոն, երբ Գո­­­րիս հաս­­­նինք, ո՞ւր պի­­­տի ու­­­տենք։

- Այո։