ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՄԱԶ Մայրենիի սեւ թելերը

Գիշեր մը առաջ Սե­­­ւանէն Երե­­­ւան վե­­­րադար­­­ձող հան­­­րա­­­­­­­շար­­­ժի մէջ մազ հիւ­­­սող աշա­­­կեր­­­տուհի­­­ներու ստեղ­­­ծած տե­­­սարա­­­նը պատ­­­ճառ եղած էր, որ Ներ­­­սէսն ու ես զրու­­­ցէինք «մազ» բա­­­ռի մա­­­սին։ Աւար­­­տին, եկած էինք այն եզ­­­րա­­­­­­­կացու­­­թեան, թէ «մազ»ը մեր լե­­­զուի ոս­­­կե­­­­­­­թել մէկ գե­­­ղեց­­­կութիւնն է, յոր­­­դա­­­­­­­ռատ հարստու­­­թիւն մը ու պէտք է նա­­­խան­­­ձախնդրու­­­թեամբ սանտրել զայն։ Ի՜նչ քաղցր էր նաեւ վեր­­­յի­­­­­­­շել, թէ այդ բա­­­ռով մեր բա­­­նաս­­­տեղծներն ու երա­­­ժիշտնե­­­րը հիւ­­­սած են ռե­­­հան բու­­­րող տո­­­ղիկ­­­ներ եւ վար­­­դա­­­­­­­ջուր մե­­­ղեդի­­­ներ։ Իսկ այս առ­­­տու, Վա­­­յոց Ձո­­­րի դեղ­­­ձա­­­­­­­նիկ դաշ­­­տե­­­­­­­րու ընդմէ­­­ջէն ոլո­­­րուող կպրա­­­պատ մայ­­­րուղին մեզ կը տա­­­նի դէ­­­պի Նո­­­րավանք եւ դէ­­­պի՝ «մազ»ի գզգզո­­­ւած եւ խճճուած ծայ­­­րա­­­­­­­մասե­­­րը։
-Պա­­­րոն, այ­­­սօր Հայր Աս­­­տուծոյ մա­­­զերը պի­­­տի տես­­­նենք, չէ՞։
-Ան­­­շուշտ։ Ժամ մը եւս համ­­­բե­­­­­­­րէ։
-Ին­­­չո՞ւ կ՚ըսէք, թէ մա­­­զը նաեւ սուգ է։
-Հայ­­­կա­­­­­­­կան լե­­­զուն, Ներ­­­սէս, մա­­­զի սե­­­ւու­­­թեան մէջ սի­­­րած է տես­­­նել մե­­­նու­­­թիւնը եւ տխրու­­­թիւնը։ Ահա մէկ օրի­­­նակ՝ պոլ­­­սա­­­­­­­հայ բա­­­նաս­­­տեղծ Իգ­­­նա Սա­­­րըաս­­­լա­­­­­­­նէ. «Ժա­­­մը 20-ին, մա­­­զերուդ չափ սեւ գի­­­շեր մը քա­­­ղաքը պա­­­շարեց»։ Անոր թե­­­լերու վրայ՝ որ­­­պէս եղեամ, նստած են նաեւ ծե­­­րու­­­թիւնը, ամօ­­­թը, լա­­­ցը, կա­­­րօտը...
-Այդ բո­­­լորը ինչպէ՞ս թա­­­փեցան գրա­­­կան էջե­­­րու վրայ։ Չէ՞, որ մա­­­զակա­­­լով մը կառ­­­չած կրնա­­­յին մնալ։
-Դա­­­նիէլ Վա­­­րու­­­ժանն է յան­­­ցա­­­­­­­ւորը։ Ան օր մը Տա­­­լիթա­­­յէն՝ կա­­­պելա­­­յի մը մէջ նա­­­ւաս­­­տի­­­­­­­ներուն եւ բա­­­նուոր­­­նե­­­­­­­րուն գա­­­րեջուր մա­­­տու­­­ցող այդ աղա­­­խինէն խնդրեց, որ քա­­­կէ մա­­­զերուն հիւսքե­­­րը. «Ո՜ Տա­­­լիթա... Թող մա­­­զերուդ ոս­­­կի հիւսկե­­­րը քա­­­կես գա­­­ւաթին մէջ բիւ­­­րե­­­­­­­ղեայ»։ Ու, այդ թե­­­լերէն վար սա­­­հեցան բո­­­լոր յու­­­զումնե­­­րը ու հո­­­սեցան բա­­­նաս­­­տեղծի գրի­­­չէն դուրս։ Աւե­­­տիք Իսա­­­հակեանը տե­­­սաւ լա­­­ցը. «...Եւ ու­­­ռի­­­­­­­ներն՝ մա­­­զերն ար­­­ձակ, վրաս ընկնին, անուշ լան», Գու­­­սան Ծո­­­վեանը եր­­­գեց հեշ­­­տա­­­­­­­գին տան­­­ջանքը. «Ծո­­­վեան գան­­­գատ մի՛ անիր, շատ սի­­­րու­­­նը նազ կ՚ու­­­նե­­­­­­­նայ... Յա­­­րին տան­­­ջա­­­­­­­մահ անող ոս­­­կե­­­­­­­թել մազ կ՚ու­­­նե­­­­­­­նայ»։ «Վշտա­­­հար Բար­­­տին» բա­­­նաս­­­տեղծու­­­թեան մէջ նման պատ­­­կեր մը գծեց Ռու­­­բէն Զար­­­դա­­­­­­­րեանը. «Բար­­­տի մ՚ըլ­­­լաս հե­­­րար­­­ձակ, գե­­­տի մ՚ափը մշտա­­­հոս, մա­­­զերդ՝ ճիւ­­­ղեր ըն­­­դարձակ, տե­­­րեւ­­­ներդ՝ վշտա­­­խօս»։ Ո՞վ էր, ար­­­դեօք մե­­­նաւոր այդ բար­­­տին։ Իր կի՞նը, կամ՝ մա՞յրը, կը կար­­­ծես։
-Կամ, Մայր Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նը։ Մեր տան մէջ ու­­­նինք այդպէս նկար մը, ան աւե­­­րակ­­­նե­­­­­­­րու մէջ նստեր կու լայ։
-Սգա­­­ւոր էր, կը յի­­­շե՞ս, նաեւ Վա­­­րու­­­ժա­­­­­­­նի սե­­­ւամազ «բա­­­նուո­­­րու­­­հին», զոր մեր բա­­­րեգութ տղան կը սի­­­րէր ու կ՚ու­­­զէր բաժ­­­նեկցիլ անոր չար բախ­­­տը. «Կը սի­­­րեմ վիշտդ... Կը սի­­­րեմ քու անօ­­­թու­­­թիւնդ... Ես կը սի­­­րեմ... մա­­­զերուդ սուգն՝ ու­­­սէդ վար»։ Հայ գրա­­­կանու­­­թեան ամե­­­նէն առինքնող մա­­­զը Ներ­­­սէս, Սե­­­դայինն էր, «Հին Աս­­­տո­­­­­­­ւած­­­ներ» թա­­­տերա­­­խաղի Սե­­­դան, իշ­­­խա­­­­­­­նի դուստրը։ Ան երի­­­տասարդ աբե­­­ղային կ՚երե­­­ւար ու զայն կը կան­­­չէր դէ­­­պի աշ­­­խարհիկ կեանք։ Հո­­­գեկան խա­­­ղաղու­­­թիւնը կորսնցու­­­ցած աբե­­­ղան կը զա­­­ռան­­­ցէ. «Խունկի հո­­­տին մէ­­­ջէն քու թաց մա­­­զերուդ բոյ­­­րը կը զգամ»։
-Ան­­­փորձ աբե­­­ղայ...
-Գի­­­տե՞ս, Ներ­­­սէս, փոր­­­ձա­­­­­­­ռու­­­թեան նշան է ճեր­­­մա՛կ մա­­­զը։ Այդ պատ­­­կե­­­­­­­րը աչ­­­քին մէջ, տու­­­նէն մեկ­­­նող Դա­­­նիէլ Վա­­­րու­­­ժա­­­­­­­նը հօր օրհնու­­­թիւնը հայ­­­ցեց. «Հա՛յր, ես կ՚եր­­­թամ այն ճամ­­­բա­­­­­­­յէն՝ որ ճեր­­­մակ մա­­­զերուդ զիս կը տա­­­նի»։ Գե­­­ղամ Սա­­­րեանը մա­­­զին տո­­­ւաւ ար­­­ծա­­­­­­­թի գոյն. «Կ՚աճի եր­­­կի­­­­­­­րը քեզ հետ, կը մե­­­ծանաս դու, ժա­­­մանա­­­կը կ՚ար­­­ծա­­­­­­­թի մա­­­զերդ մի օր»։
-Մա­­­զը, ըսիք, «ամօթ» է։
-Ո՛չ մա­­­զը, բայց անոր բա­­­ցակա­­­յու­­­թիւնը։ Կի­­­ներու հա­­­մար է խօս­­­քը։ Շատ հին պատ­­­մութիւն… Միջ­­­նա­­­­­­­դարուն ան­­­բա­­­­­­­րոյ կի­­­նը պատ­­­ժե­­­­­­­լու հա­­­մար, ամու­­­սի­­­­­­­նը կը կտրէր անոր մա­­­զը։ Այդպէս ըրաւ Բագ­­­րա­­­­­­­տու­­­նի Տրդատ իշ­­­խա­­­­­­­նը, երբ կի­­­նը չա­­­րացաւ եւ դար­­­ձաւ անհնա­­­զանդ։ Բռնեց անոր խար­­­տեաշ մա­­­զը ու կտրեց։ Կար­­­ճա­­­­­­­մազ աղ­­­ջի­­­­­­­կը մին­­­ջեւ 19րդ դար կը նկա­­­տուէր խենթ, կամ՝ կաս­­­կա­­­­­­­ծելի։ Ուստի, ու­­­նինք «մա­­­զը կտրած» դար­­­ձուած­­­քը։ Մեր գրա­­­կանու­­­թեան մէջ կայ այդպի­­­սի տի­­­պար մը, Ղար­­­սի հայ­­­կա­­­­­­­կան վար­­­ժա­­­­­­­րանի թիֆ­­­լի­­­­­­­սահայ ու­­­սուցչու­­­հին, Օրիորդ Նո­­­ւարդ Լուսպա­­­րոնեանը։ Թէ, ինչպէ՞ս գի­­­տենք։ Չա­­­րեն­­­ցը պատ­­­մեց «Եր­­­կիր Նաիրի» վէ­­­պին մէջ։ Թու­­­մա­­­­­­­նեանի Անուշն ալ ար­­­ժա­­­­­­­նացաւ նոյն կո­­­չու­­­մին. «Ո՞ւր կո­­­րար, Անո՜ւշ, ա՜յ մազդ կտրած»։ «Քի­­­թի մազ» է այն մար­­­դը, որ շատ բծախնդիր է։ Ներ­­­սէս, յու­­­սամ տե­­­սած չես կի­­­ներու այն կռի­­­ւը, երբ անոնք «մազ կը փետ­­­տեն»։ Տիգ­­­րան Չէօկիւ­­­րեանը «Տէր­­­տէ­­­­­­­րին Ոճի­­­րը» պատ­­­մո­­­­­­­ւած­­­քին մէջ նկա­­­րագ­­­րած է այդպի­­­սի մէկ տե­­­սարան. «Տա­­­սը փա­­­րային հա­­­մար եր­­­կու կի­­­ներ իրա­­­րու մազ էին փետ­­­տեր քա­­­հանա­­­յին աչ­­­քե­­­­­­­րուն առ­­­ջեւ»։ Իսկ «մի մազ» կը նշա­­­նակէ՝ շատ քիչ, շատ փոքր։ Յա­­­կոբ Օշա­­­կանը ըսեր է, «մազ մը արեւ», Աւե­­­տիք Իսա­­­հակեանը՝ «մի մազ առաջ գնալ»։ Բայց ամե­­­նէն սրտա­­­ռուչ գոր­­­ծա­­­­­­­ծու­­­թիւնը 250 տա­­­րի առաջ եր­­­գեր է Սա­­­յաթ Նո­­­վան. «Թէ կու պակ­­­սիմ «մեռ­­­նիմ, եր­­­թամ», քիզ կու պակ­­­սիմ՝ աշ­­­խա­­­­­­­րիս մէ մազ չի՚ պակ­­­սի»։
Կը հաս­­­նինք Նո­­­րավանք։ Բա­­­րաւո­­­րի վրայ Հայր Աս­­­տուծոյ պատ­­­կե­­­­­­­րաքան­­­դակն է, մօ­­­րու­­­սա­­­­­­­ւոր մար­­­դու իրա­­­կան կեր­­­պա­­­­­­­րան­­­քով։
-Մո­­­միկի գլուխ-գոր­­­ծոցն է, Ներ­­­սէս։
-Մա­­­զե՜րն անոր... Եր­­­կար, գան­­­գուր։ Նոյ­­­նիսկ հիւսքեր ու­­­նի։ Գոյ­­­նը կը մտա­­­ծեմ։ Խար­­­տեաշ։ Ան­­­կասկած, խար­­­տեաշ։ Պա­­­րո՛ն, պայ­­­ման չէ, որ մա­­­զը միշտ ու­­­նե­­­­­­­նայ խճճո­­­ւած, տխուր վեր­­­ջա­­­­­­­ւորու­­­թիւն։ Ես անոր թնճուկնե­­­րը քա­­­կելու առա­­­ջարկ ու­­­նիմ. կտրա­­­տեցէ՛ք ծայ­­­րե­­­­­­­րը ու ան կը վե­­­րագտնէ խա­­­ղաղու­­­թիւնը։
-Խրա՞տդ լսեց Տէ­­­րեանը։ Մա­­­համերձ բա­­­նաս­­­տեղծը մա­­­զերու մէջ գտաւ ան­­­դորրու­­­թիւն. «Մա­­­զերդ փռիր հոգ­­­նա­­­­­­­տանջ կրծքիս, ու մեղմ փայ­­­փա­­­­­­­յիր սիրտս տա­­­րագիր»։ Վա­­­րու­­­ժա­­­­­­­նը, նոյնպէս, որ մա­­­զի թե­­­լով գծած էր շատ տխուր պատ­­­կերներ, օր մը վե­­­րադար­­­ձաւ սի­­­րեր­­­գութեան.
Մա­­­զերն անոր՝ երբ մա­­­զերուս  
Խառ­­­նել  կու գայ յան­­­կարծ   քա­­­մին՝  
Զոյգ բար­­­տի­­­­­­­ները սի­­­րասոյզ,
Աստղե­­­րուն մէջ   կը   համ­­­բուրո­­­ւի՜ն։
-Ճե­­­մեցինք «մազ» բա­­­ռի թե­­­լերուն վրայ եւ հա­­­սանք մին­­­չեւ անոր ծայ­­­րա­­­­­­­մասե­­­րը։
-Պա­­­րոն, կա­­­րելի է շրջա­­­գայու­­­թիւն ու­­­նե­­­­­­­նալ «ճեմ» բա­­­ռի մա­­­սին։
-Հա­­­ճելի ու­­­ղե­­­­­­­ւորու­­­թիւն մը կրնայ ըլ­­­լալ։ Սա­­­կայն, նախ վա­­­յելենք Նո­­­րավան­­­քի գե­­­ղեց­­­կութիւնները։