ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Օգոստոսի տաս եւ երկրորդ օրը հայ առաքելական եկեղեցին Սուրբ Կոյս Մարիամի վերափոխումը նշեց աշխարհասփիւռ իր բոլոր եկեղեցիներուն մէջ։ Նոյն օր կատարուեցաւ նաեւ խաղողօրհնութիւն։
Աւանդութիւն մը՝ որ ժառանգուած է հեթանոսական շրջաններէն։ Այս ամբողջին մէջ կար մէկ բացառութիւն, ուր սոյն տաղաւարը ունէր յաւելեալ խորհուրդ եւ նշանակութիւն։ Հոն կար Մարիամի վերափոխումը կամ խաղողի օրհնութիւնը գերազանցող յաւելեալ խորհուրդ մը՝ գոյապայքար։
Հայը վերջին հարիւր տարիներուն, հայրենիքէն զրկուելով կորսնցուց նաեւ ժողովուրդ ըլլալու յատկութիւնը։ Ապաստանած օտար ափերու վրայ հազիւ համայնք մը ըլլալով փորձեց պահել իր միասնութիւնը։ Համայնքը տօնը չապրիր, այլ կը բաւարարուի եկեղեցական տօնակատարութիւնով։ Տօնակատարութիւն ըսուածն ալ սահմանուած է տաճարի կամարներուն տակ, պարիսպներէն ներս։
Հալածուած ազգերու կրօնապետերը ահա այդ սահմանափակուածը թոյլատրելուն համար միասնաբար երախտապարտութիւն յայտնեցին Թուրքիոյ կառավարութեան։ Աշխարհին յայտարարեցին թէ ազատօրէն կը կատարեն իրենց պաշտամունքը։ Պահանջատէր ըլլալէ դադրածներուն, անձնատուր եղածներուն յատուկ հոգեբանութիւն մը, որ ազգին անունով կը ներկայացնէ ազգին ամենահամակերպող տարրը՝ հոգեւորականը։
Վայ քեզ քաղաք, որ ներկայացուցիչդ կղերն է։
Եթէ վերեւ նշուածը սփիւռքահայութեան իրականութիւնն է, մենք այսօր մտադիր ենք սփիւռքէն դուրս մնալով իր գոյութիւնը հայրենի հողին վրայ պահողներու տօնին անդրադառնալու։
Ունինք եզակի օրինակ մը, Մուսա լերան պատմական Վաքըֆլը գիւղն է, որ Արեւմտեան Հայաստանի ծոցին մէջ գոնէ տարին մէկ անգամ կ՚ապրի Կիլիկեան թագաւորութեան փառքի օրերը։ Երեւոյթ մը, որուն կ՚արժանանայ միայն հայրենի հողին վրայ շնչող հայը, Հայաստան, Արցախ, Իսֆահան, Թավրիզ, Ճաւախք կամ Մուսա լեռ։ Ափսոս որ չենք ունեցած վերոնշեալ վայրերու մէջ տօնի երեւոյթը վայելելու փորձառութիւնը։ Օրինակի համար չենք կրցած մասնակցիլ Դատէի ուխտագնացութեան։ Բայց գիտենք թէ ի՞նչ կը կատարուի հոն, քանի որ բազում վկայութիւններով գիտենք Մշոյ սուլթան մուրատատու Սուրբ Կարապետի ուխտագնացութեան ոգին։ Նաեւ գիտենք մերօրեայ Երեւանի փողոցներուն վրայ Վարդավառի ապրումները։
Ահա այս օրինակներուն համազօր է Մուսա լերան Աստուածածնի տօնակատարութիւնը։ Իսկ Վաքըֆլը գիւղը անմար ջահ մըն է, որուն ճրագին մէջ բաժին մը կայ նաեւ Սուրբ միւռոնէն։ Այդ ջահը փայլատակեց առաջին անգամ 1919-ին, երբ յաղթական դիմադրութենէ ետք Մուսա լերան եօթ գիւղերու ժողովուրդը զինադադարի որոշումով վերադարձաւ հայրենիք եւ փրկութեան խորհուրդով Մուսա լերան անբնակ հատուածին կառուցեց նոր եկեղեցի։ Եօթը գիւղերու միասնական դիմադրութեան խորհրդանշանն էր այդ, որուն կ՚այցելէին Սուրբ Խաչի տաղաւարին։ Ուխտագնացութիւն էր, ուր մատաղներ կը մորթէին, կ՚եփէին Նոյ նահապետէն աւանդուած հարիսան եւ կը հաղորդուէին հայրենի երկրի ինքնապաշտպանութեան յաղթանակի խորհուրդով։
Ապա վրայ հասաւ 1938 թիւը, քեմալական Թուրքիա համաձայնեցաւ Ֆրանսական իշխանութիւններուն հետ եւ Կիլիկիոյ տարածքին վերատիրացաւ առանց իսկ փամփուշտ արձակելու։ Եօթը գիղերու ժողովուրդը խրտչելով Թրքական պետութեան հաւանական վրիժառութենէն, հեռացաւ իր հայրենիքէն եւ բնակեցաւ նախ Քեսապ, ապա Այնճար, Հալէպ, Պէյրութ, ի վերջոյ ներգաղթի տարիներուն Հայաստան եւ այլուր։
Իսկ մնացած բուռ մը հայութիւնը կ՚ապրի հայրենի գիւղը պահած ըլլալու արդար հպարտութիւնը։ Այդ հպարտութեան զգացումն ու գիտակցութիւնն է որ եզակի կը դարձնէ Սուրբ Աստուածածնի տօնը։ Տօնակատարութեան մասնակից ուխտաւորներն ալ կը կիսեն նոյն յաղթանակի ոգին։ Բայց այդ պահուն կայ կարեւոր նախապայման մը։ Մուսա լերան ոգին կիսելու համար ուխտաւորը պարտի իմանալ այդ հողերու պատմութիւնը։ Պարտի կարդացած ըլլալ Ֆրանզ Վերֆելի վէպը։ Պարտի հաշտուիլ ամբողջ տարածքի բազմերանգ մշակոյթին հետ։ Ապա թէ ոչ կը դժուարանայ հանդուրժել Աստուածածնի խրախճանքին այլազգի երգիչին արաբերէն կատարումներուն։ Չի կրնար իմաստաւորել հարեւան արաբախօս յոյն ուղղափառներու կամ մահմետականներու նոյն ուրախութեան բաժնեկիցը ըլլալու երեւոյթը։
«Մաքուր հայ» հասկացողութեամբ միտքը թունաւորուածները հեռու մնան այդ ուխտագնացութենէն եւ գոհանան իրենց համայնքային սովորոյթներով։
Հոն ժողովուրդ մը կայ, մի բուռ հայութիւն, եւ ունի բազմահազարներ հիւրասիրելու պատրաստ վեհ տրամադրութիւն։ Կը սպասէ այդ գիտակցութիւնով եւ լայն սիրտով իրեն այցելողներուն։ Իսկ մեզ կը մնայ մասնակից ըլլալ, եթէ ոչ այս տարի, յաջորդին անպայման։