ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
oksana.karapetian@gmail.com
Մեծ Հայքի Սիւնեաց աշխարհում, այժմեան Գաւառ քաղաքէն (Նոր Բայազետ) դէպի Նորատուս կամ Նորատուա գիւղ (արդ՝ Նորատուզ) տանող ճանապարհին կանգուն է ժայռաքար մը, որ Խազախաչ կը կոչուի։Առանձնապէս շքեղ խաչքար չէ Խազախաչը, հասարակ խաչ է կերտուած։
Խազախաչը պէտք է հասկանալ իբր Հազախաչ, սա հազացաւը բժշկող սուրբ քար էր։ Իր մէջ փոքր անցք ունէր։ Մարդիկ յաճախ մոմ կը վառէին Խազախաչի մօտ, կ՚աղօթէին եւ իրենց հազացաւ ունեցող երեխաներին անց կը կացնէին/կանցուցանէին՞ այդ անցքի միջով, իսկ որոնք մեծ էին, նրանց շորերը անց կը կացնէին, որպէսզի հազէն բժշկուեն։
Ամենայն հաւանականութեամբ, Խազախաչի ծիսա-պաշտամունքային գործառոյթները հինէն կու գան։ Խազախարի՝ այդ անցքով ժայռաքարի շուրջ հնագէտները բրոնզ-երկաթեայ դարեան դամբարանադաշտ գտած են, դամբարանները՝ տեղադրուած Խազախաչի շուրջ։
Ըստ աւանդութեան Խազախաչի տակ թաղուած են երկու ծաղկահասակ սիրեցեալներ։
Տարիներ առաջ մէկմէկու կը սիրահարուեն այս կողմերում ապրող քահանայի աղջիկն ու մի քաջ, գեղեցիկ տղայ։
Մեր քաջ տղան, սակայն, աղքատ է եղել, եւ քահանան հրաժարուել է նրա հետ ամուսնացնել իր աղջկան։ Այսու՝ տղան որոշել է թուրքերի հետ գալ եւ փախցնել աղջկան։
Քահանան, իմանալով այս որոշման մասին, ծուղակ կը պատրաստէ տղայի համար։ Նրան կըսէ թէ ինքը պատրաստ է օրհնել իրենց միութիւնը՝ պայմանով, որ տղան մէկ օրուայ մէջ «Թափի գլխի» արտը քաղհան անի, վերջացնի։
Սա անկարելի բան էր, արտը ախր շա՜տ մեծ էր։ Բայց տղան չէր ուզեր յուսալքուել։ Նա գիշերը գերանդին կը սրէ եւ առտու կանուխ կը սկսէ խաղ կանչելով արտը քաղել։
Երբ մութն արդէն կը սկսի շաղուել օրուայ լոյսին, տղան գրեթէ վերջացրած կ՚ըլլայ իր գործը։ Այդ ժամ պառաւը, որ քահանայի հրամանով կը հետեւէր տղային, կը շտապէ քահանային իմաց տալ գործի դրութիւնը։
Քահանան, որպէսզի ինքն իր խօսքի գերին չդառնայ, պառաւի միջոցով տղային սուտ լուր կը հաղորդէ՝ իբր աղջիկը յանկարծահաս մահով վախճանուեցաւ։
Այս գոյժը լսելուն պէս տղայի սիրտը կանգ կ՚առնէ եւ նա կ՚ընկնէ այն նոյն տեղը, ուր այսօր կանգնեցուած է Խազախաչը։
Իսկ աղջկան քահանան կ՚ըսէ թէ իբր տղան չկրցաւ աւարտել արտի քաղհանը, ուժասպառ եղաւ եւ տեղում մահացաւ։
Սա լսելուն պէս աղջիկը իրեն կը ձգէ լիճը, կը խեղդուի։
Միայն այդ ժամ քահանան ուշքի կու գայ եւ կը հասկնայ թէ որքան չար գտնուեցաւ երկու սիրավառ հոգիներու հանդէպ։
Նա լճի միջէն կը հանէ աղջկայ դին եւ հողին կը յանձնէ նոյն խաչի տակ՝ տղայի կողքին։
Այդ գիշեր բոլոր գիւղացիք տեսիլք կ՚ունենան։ Նրանց կերեւայ Սուրբ Նշանը՝ ծերունու կերպարանքով, եւ կը պատգամէ թէ ով հազի ցաւ ունենայ, թող
գնա այդ երկու ջիվանի գերեզմանը համբուրի, նրանց ողորմի տայ, եւ հազը կը կտրուի։
