ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ԱՂՈՒԷՍ

Խաբեբայ է ան, խորա­մանկ, նեն­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­դաւ, գող, իբր աղու հե­­­­զիկ ձե­­­­ւացող եւ ծայր աս­­­­տի­­­­­­­­­­­­­­­ճան ճար­­­­պիկ եւ ճար­­­­տար։ Միեւ­­­­նոյն ժա­­­­մանակ, չմոռ­­­­նանք ըսել՝ մշտար­­­­թուն եւ շրջա­­­­հայեաց։ Յար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­լի ըն­­­­թերցող, նե­­­­րողա­­­­միտ գտնո­­­­ւեցէք, եթէ այս տո­­­­ղերը ձեզ կար­­­­ծել տո­­­­ւին, թէ խօս­­­­քը շնազ­­­­գի­­­­­­­­­­­­­­­ներու ըն­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­նիքին պատ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­նող, եր­­­­կար եւ բրդոտ պո­­­­չով, թաւ մա­­­­զով, սուր դունչով գի­­­­շատիչ ու դժնդակ կաթ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­սու­­­­նի հա­­­­մար է։ Ոչ։ Վե­­­­րոյի­­­­շեալ ածա­­­­կան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը կը նկա­­­­րագ­­­­րեն «աղո­­­­ւէս» բա­­­­ռը։ Ըսեմ, նաեւ, թէ այս պար­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­թեան պատ­­­­ճառ կը դառ­­­­նայ այն աղո­­­­ւէսը, որ Գառ­­­­նի տա­­­­ճարի առ­­­­ջեւ, յու­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­նուէր­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու տա­­­­ղաւա­­­­րի մը թի­­­­թեղեայ ծած­­­­կէն եր­­­­կու մղլա­­­­կով կա­­­­խուած՝ մեզ կը դի­­­­տէ։

- Պա­­­­րոն, տե­­­­սէ՛ք, աղո­­­­ւէսի իրա­­­­կան մուշտակ։ Ի՛նչ սի­­­­րուն։

- Չմտա­­­­ծես գնել եւ տուն տա­­­­նիլ։ Նախ եւ առաջ՝ ար­­­­գի­­­­­­­­­­­­­­­լուած է սահ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նէն անա­­­­սու­­­­նի մուշտակ անցնել։ Յու­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­նուէ՞ր կ՚ու­­­­զես։ Տե՛ս, սե­­­­ղանի­­­­կը լե­­­­ցուն է բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­զան զար­­­­դե­­­­­­­­­­­­­­­ղէն­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րով եւ ձե­­­­ռագոր­­­­ծե­­­­­­­­­­­­­­­րով... Իսկ, եթէ աղո­­­­ւէս­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը շատ կը սի­­­­րես, քե­­­­զի հա­­­­մար նոր­­­­տիպ եւ պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րազարդ «Աղո­­­­ւէսա­­­­գիրք» մը կը գնենք, երբ Երե­­­­ւան վե­­­­րադառ­­­­նանք։ Իսկ հի­­­­մա թէ՛ գնում ընենք եւ թէ՝ զրու­­­­ցենք։ Արամ, քեզ կը վստա­­­­հեց­­­­նեմ, թէ «աղո­­­­ւէս» բա­­­­ռի պատ­­­­մութիւ­­­­նը շատ աւե­­­­լի հե­­­­տաքրքրա­­­­կան է քան իրա­­­­կան աղո­­­­ւէսը կամ անոր չա­­­­րու­­­­թիւննե­­­­րը։

- Ես աղո­­­­ւէսը կը ճանչնամ Լա Ֆոն­­­­տէ­­­­­­­­­­­­­­­նի առա­­­­կէն... Պա­­­­րոն, հա­­­­կառակ իր վատ համ­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­ւին, ի՚նչ ան­­­­մեղ եւ անվնաս նա­­­­յուածք ու­­­­նի սա ան­­­­կենդան եւ սնա­­­­մէջ աղո­­­­ւէսը։

- Արամ, մար­­­­դիկ անի­­­­կա նկա­­­­տեցին։ Հե­­­­տեւա­­­­բար, ծնունդ առին «աղո­­­­ւէսա­­­­ծին» փո­­­­խաբե­­­­րու­­­­թիւններ, դար­­­­ձո­­­­­­­­­­­­­­­ւածքներ եւ առակ­­­­ներ։ Բա­­­­ռը, շնոր­­­­հիւ իր նկա­­­­րագ­­­­րին, յա­­­­ջողե­­­­ցաւ հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան լե­­­­զուաշ­­­­խարհի մէջ գրա­­­­կան նա­­­­խան­­­­ձե­­­­­­­­­­­­­­­լի դիր­­­­քեր գրա­­­­ւել... Բա­­­­րեւ, կը նե­­­­րէք, այս ապա­­­­րան­­­­ջաննե­­­­րը ի՞նչ կ՚ար­­­­ժեն... 1500՞։ Եր­­­­կու հատ։ Շնոր­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­կալու­­­­թիւն... Նմա­­­­նապէս... Արամ, դժո­­­­ւար է ստու­­­­գել, թէ հա­­­­յերէ­­­­նի մէջ ե՚րբ սկսեր է «աղո­­­­ւէս»ին ճար­­­­պի­­­­­­­­­­­­­­­կու­­­­թիւննե­­­­րը, սա­­­­կայն, գի­­­­տենք, թէ բնիկ հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան է եւ միշտ գո­­­­յու­­­­թիւն ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­ցեր է մեր մայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նիին մէջ, ինչպէս՝ այս լեռ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու վրայ միշտ բնա­­­­կեր են աղո­­­­ւէս­­­­ներ։ Բա­­­­ռը բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ ցե­­­­ղակից­­­­ներ ու­­­­նի, ինչպէս՝ յու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­րէն «ալո­­­­պիքս», լա­­­­տինե­­­­րէն «վուլպէս» եւ պարսկե­­­­րէն «ռու­­­­պա»։ Հայ եւ օտար լե­­­­զուա­­­­բան­­­­ներ հա­­­­սած են այն եզ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­կացու­­­­թեան, թէ բա­­­­ռը ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­նալու էր նա­­­­խաձեւ մը, որ­­­­մէ սե­­­­ռած ըլ­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­յին բո­­­­լոր «աղո­­­­ւէս»նե­­­­րը։ Կա­­­­րելի է ըսել, թէ բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­ծին բառ է ան, եթէ նկա­­­­տի առ­­­­նենք աղո­­­­ւէսա­­­­խաղ, աղո­­­­ւէսա­­­­բարոյ, աղո­­­­ւէսա­­­­խօս, աղո­­­­ւէսա­­­­կերպ, աղո­­­­ւէսա­­­­գի, աղո­­­­ւէսա­­­­թակարդ, աղո­­­­ւէսա­­­­նալ, աղո­­­­ւէսա­­­­քուն, ինչպէս նաեւ «աղո­­­­ւէս»ով բար­­­­դո­­­­­­­­­­­­­­­ւած քսան այլ բա­­­­ռերը, որոնք մեր լե­­­­զուին կու տան պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րալից հարստու­­­­թիւն։

- Այս պա­­­­տիւ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն հա­­­­սած ըլ­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­մար, սրամ­­­­տօ­­­­­­­­­­­­­­­րէն գոր­­­­ծած պէտք է որ ըլ­­­­լայ այդ կեն­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­նին։

- Գրա­­­­ւոր հա­­­­յերէ­­­­նի ար­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­լոյ­­­­սէն ի վեր։ Շատ մը բա­­­­րի եւ ըն­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­նի անա­­­­սու­­­­նէն առաջ, Ոս­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­դարուն յա­­­­ջողե­­­­ցաւ սպրդիլ հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան մա­­­­տենագ­­­­րութեան ըն­­­­տիր էջե­­­­րէն ներս։ Իր ամե­­­­նամեծ յա­­­­ջողու­­­­թիւնը եղաւ առակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու նիւթ դառ­­­­նալ։ Մեր առա­­­­կագիր­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րէն Վար­­­­դան Այ­­­­գեկցին, ժո­­­­ղովուրդ դաս­­­­տիարա­­­­կելու հա­­­­մար քա­­­­նի՜ քա­­­­նի ան­­­­գամ գրի առաւ աղո­­­­ւէսով բա­­­­րոյա­­­­խօսու­­­­թիւններ։ Աւե­­­­լին, Այ­­­­գեկցիի եւ անոր վե­­­­րագ­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­ւած առակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու հա­­­­ւաքա­­­­ծոն, կը հա­­­­ւատա՞ս, մեր հնա­­­­գոյն տպա­­­­գիր գիր­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­րէն մէ­­­­կը դար­­­­ձաւ։ Ան լոյս տե­­­­սաւ 1668 թո­­­­ւակա­­­­նին, Ամսթեր­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­մի մէջ։ Անո՞ւնը... Մի՚ զար­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նար, «Աղո­­­­ւէսա­­­­գիրք», հա­­­­յերու 69րդ տպա­­­­գիր գիր­­­­քը, երբ դեռ չկա­­­­յին Նա­­­­րեկ­­­­ներ, Վարք Մաշ­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­ցիներ եւ Ոս­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­փորիկ­­­­ներ։ Ասի­­­­կա աղո­­­­ւէսի հա­­­­մար մեծ պա­­­­տիւ է, ան­­­­շուշտ։ Սա­­­­կայն, կ՚ար­­­­ժէ յի­­­­շել, թէ պատ­­­­մութեան մէջ ան ու­­­­նի սեւ եւ ան­­­­հանգստաց­­­­նող էջեր եւս։ Միջ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­դարուն մար­­­­դիկ աղո­­­­ւէսը, բա­­­­ռացիօրէն, կը կրէին իրենց մոր­­­­թին վրայ։

- Դա­­­­ջուա՞ծ։

- Ո՚չ։ Պատ­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­միջոց եւ նա­­­­խատինք։ Արամ, հին­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­րորդ դա­­­­րուն Հա­­­­յաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­նի մէջ շատ տա­­­­րածո­­­­ւած էր աղան­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­թիւնը։ Այդ շար­­­­ժումնե­­­­րը ար­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­տախիլ ընե­­­­լու հա­­­­մար աղան­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­ւոր­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն ճա­­­­կատին «աղո­­­­ւէսադ­­­­րոշմ» կը խա­­­­րանէին։ Հինգհա­­­­րիւր տա­­­­րի ետք այդ շար­­­­ժումնե­­­­րը դար­­­­ձեալ բռնկե­­­­ցան՝ թոնդրա­­­­կեան անու­­­­նի տակ եւ շա­­­­րու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­կուե­­­­ցաւ աղո­­­­ւէսա­­­­խարա­­­­նու­­­­մը, ինչպէս կը վկա­­­­յէ պատ­­­­միչ Լաս­­­­տի­­­­­­­­­­­­­­­վեր­­­­ցին. «Աղո­­­­ւէսա­­­­խարա­­­­նօք զդէմս նո­­­­ցա դրոշ­­­­մել հրա­­­­մայէ, զի եղի­­­­ցին այն նո­­­­ցա նշան յա­­­­ւիտե­­­­նից՝ յայտնի եւ ճա­­­­նաչե­­­­լի ամե­­­­նեցուն»։ Վեր­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­պէս 1053ին, հրա­­­­մանա­­­­տար Գրի­­­­գոր Մա­­­­գիստրո­­­­սը զի­­­­նուո­­­­րական մի­­­­ջոց­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րով ջախ­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­խեց այդ շար­­­­ժումը։ Սա­­­­կայն, ան թոյլ չտո­­­­ւաւ, որ իր ջո­­­­կատ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը աղո­­­­ւեսադ­­­­րոշմով խա­­­­րանեն հա­­­­կառա­­­­կորդնե­­­­րու ճա­­­­կատ­­­­ներն ու դէմ­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­րը... Արամ, ժա­­­­մանակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը փո­­­­խուե­­­­ցան։ Այ­­­­սօր աղո­­­­ւէսը կը վա­­­­յելէ ժո­­­­ղովրդա­­­­կանու­­­­թիւն։ Նոյ­­­­նիսկ, կայ մէ­­­­կը, որ թե­­­­թեւու­­­­թեամբ կը յի­­­­շէ, թէ «աղո­­­­ւէս» կը կո­­­­չուէր իր դա­­­­սըն­­­­կերնե­­­­րուն կող­­­­մէ։ Զահ­­­­րատն է անի­­­­կա, պոլ­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­հայ ար­­­­դի բա­­­­նաս­­­­տեղծը՝ «Եսագ­­­­րութիւն» բա­­­­նաս­­­­տեղծու­­­­թեան մէջ. «Ին­­­­ծի դպրո­­­­ցը «աղո­­­­ւէսէ կ՚ըսէին... Ես աղո­­­­ւէսը գիր­­­­քէն կը ճանչնա­­­­յի լոկ, ...ես -այն ատեն- ոչ պա­­­­նիրի գող էի տա­­­­կաւին, ոչ կին երա­­­­զող»։ Աղո­­­­ւէսի բա­­­­նաս­­­­տեղծա­­­­կան նկա­­­­րագ­­­­րութիւն մըն ալ ու­­­­նի Թու­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նեանը.

«Աղո­­­­ւէ՛ս, աղո­­­­ւէ՜ս, փոք­­­­րիկ գա­­­­զան,

Ոտ­­­­ներդ կարճ ու խիստ վա­­­­զան»

Զէյ­­­­թունի մէջ «աղո­­­­ւէս» կը կո­­­­չուէր հաստ գե­­­­րանը։ Պու­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­նըխի մէջ, նոյնպէս «աղո­­­­ւէս» էր տան սիւ­­­­նի վրայ նստած գե­­­­րանը, իսկ Սե­­­­բաս­­­­տիոյ եւ Վա­­­­նայ մէջ՝ սայ­­­­լի մէկ մա­­­­սը միւ­­­­սին կա­­­­պող փայտ։ Բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­տաղանդ կա­­­­րելի է կո­­­­չել զայն, քան­­­­զի հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան բար­­­­բառնե­­­­րու մէջ առաւ մէկ այլ իմաստ՝ սուրհան­­­­դակ։ Պերճ Պռո­­­­շեանը վէ­­­­պի մը մէջ գրեր է. «Խա­­­­նին աղո­­­­ւէսը եկաւ»։ Հարսնիք­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու ժա­­­­մանակ հիւ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­րու գա­­­­լը աւե­­­­տող անձն ալ «աղո­­­­ւէս» կը կո­­­­չուէր։ Հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան բա­­­­նահիւ­­­­սութիւ­­­­նը այնքան հա­­­­րուստ է «աղո­­­­ւէսա­­­­կերպ» ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւննե­­­­րով. «Ծեր՝ կամ հին աղո­­­­ւէս» փոր­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­ռու եւ խո­­­­րամանկ մարդ, «Սեւ աղո­­­­ւէս դառ­­­­նալ» քիչ երե­­­­ւալ, դժո­­­­ւար ճա­­­­րուիլ, «Աղո­­­­ւէս փախցնել» ան­­­­կարգու­­­­թիւն ընել- կե­­­­սարիացի­­­­ներու խօսքն է ասի­­­­կա։ Շատ նի­­­­հար­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն կ՚ըսենք «Ցա­­­­մաք ձո­­­­րի աղո­­­­ւէս» կամ «Օգոս­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­սի աղո­­­­ւէս»։ Իսկ, մեկ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­բանու­­­­թեան կա­­­­րիք չու­­­­նի վեր­­­­ջի­­­­­­­­­­­­­­­նը. «Աղո­­­­ւէսը իր պո­­­­չը վկայ կը բե­­­­րէ»։ Արամ, գի­­­­տե՞ս, թէ պարզ եւ միամիտ­­­­ներ, եր­­­­բեմն աղո­­­­ւէսէն աւե­­­­լի խո­­­­րամանկ կը դառ­­­­նան ստի­­­­պուած։ Այն ժա­­­­մանակ ժո­­­­ղովուրդը կը սի­­­­րէ գոր­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­ծել՝ «Թէ նա աղո­­­­ւէսն է, ես էլ պոչն եմ» ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւ­­­­նը։ Արամ, ժա­­­­մանա­­­­կին ցա­­­­րը հա­­­­յատեաց կա­­­­ռավա­­­­րիչ մը նշա­­­­նակեր է Կով­­­­կաս։ Ժո­­­­ղովուրդը զայն որա­­­­կեր է «ցա­­­­րական հին աղո­­­­ւէս», երբ նկա­­­­տեր է անոր «աղո­­­­ւէսա­­­­յին դէմ­­­­քը»։ Նոյն օրե­­­­րուն, Խա­­­­չատուր Աբո­­­­վեանը, գրա­­­­կան նոր հա­­­­յերէ­­­­նի եւ լու­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­թեան ռահ­­­­վի­­­­­­­­­­­­­­­րան, ինչպէս նաեւ «Աղո­­­­ւէսն եւ ագ­­­­ռաւն», «Աղո­­­­ւէսն ու գէ­­­­լը», «Աղո­­­­ւէսն եւ խա­­­­ղող» անո­­­­ւանեալ առակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն հե­­­­ղինա­­­­կը, աղո­­­­ւէսին վե­­­­րադար­­­­ձուց անոր պատ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­կան պաշ­­­­տօ­­­­­­­­­­­­­­­նը- առակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու մի­­­­ջոցով ժո­­­­ղովուրդ դաս­­­­տիարա­­­­կել։ Արամ՝ չկար­­­­ծես, թէ աղո­­­­ւէսը չար տի­­­­պար է միշտ։ Ան եր­­­­բեմն կը ներ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­յանայ եր­­­­կու դրա­­­­կան յատ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­նիշ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րով. համ­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­թիւն եւ հնա­­­­րամ­­­­տութիւն։

- Եթէ այդպէս է, յար­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­րած պէտք է որ ըլ­­­­լայ նոր ժա­­­­մանակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու ար­­­­դիակա­­­­նաց­­­­ման, թէ ոչ՝ բառն ալ կը նմա­­­­նէր այդ մուշտա­­­­կին- ան­­­­կենդան եւ ան­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­նակ։

- Հնա­­­­րամիտ է եւ ճար­­­­պիկ։ «Աղո­­­­ւէս»ը այ­­­­սօր Հա­­­­յաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­նի մէջ լայն տա­­­­րածու­­­­թիւն գտած ու­­­­սուցո­­­­ղական ծրագ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­ւոր­­­­ման լե­­­­զու է։ Նա­­­­խակրթա­­­­րանի սա­­­­նիկ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը զայն կը գոր­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­ծեն թո­­­­ւային շար­­­­ժանկար­­­­ներ եւ խա­­­­ղեր ստեղ­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­գոր­­­­ծե­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­մար։

- Կը շնոր­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­ւորեմ զայն իր ճար­­­­պի­­­­­­­­­­­­­­­կու­­­­թեան եւ հնա­­­­րամ­­­­տութեան հա­­­­մար... Պա­­­­րոն, ես որո­­­­շեցի սա քա­­­­ղաքա­­­­կան գլխար­­­­կը գնել։

- Գալ տա­­­­րի շրջա­­­­նաւարտ պի­­­­տի ըլ­­­­լաս։ Ի՞նչ կ՚ու­­­­զես ու­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­նիլ։

- Մի­­­­ջազ­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­յին յա­­­­րաբե­­­­րու­­­­թիւններ։

- Հասկցայ... Որո­­­­շեր ես օր մը «աղո­­­­ւէս քա­­­­ղաքա­­­­գէտ» դառ­­­­նալ։ Քե­­­­զի թե­­­­լադ­­­­րութիւն մը. ան­­­­մի՛ջա­­­­պէս կար­­­­դա՚ «Աղո­­­­ւէսա­­­­գիրք» մա­­­­տեանը, որ­­­­պէսզի իւ­­­­րացնես մեր ժո­­­­ղովուրդի իմաս­­­­տութիւ­­­­նը, անհրա­­­­ժեշտ՝ քու մաս­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­գիտու­­­­թեանդ հա­­­­մար։

- Ան­­­­մի­­­­­­­­­­­­­­­ջապէս, պարոն։