Ճանաչողական պտոյտի համար հայրենիք եկած աշակերտները, առաջին օր, իրենց երկու ձեռքով մոմեր բռնած «Տէր Ողորմեա՛յ» երգած էին զոհուած զինուորներու յիշատակին։ Սա Եռաբլուրի մէջ էր։ Յաջորդ օր Ծիծեռնակաբերդի մէջ վառեցան 43 դալուկ մոմեր։ 43 այլ մոմեր լուսաւորեցին Գեղարդի, Վահրամաշէնի եւ Տաթեւի մութ ու խորհրդաւոր աղօթասրահները։ Իսկ այսօր, պտոյտին վերջին օրը, երկու զոյգ սիրտ, մոմ կ՚ուզէ վառել իրեն համար։ Առաւօտեան այս վաղ ժամուն, երբ հիւրանոցի ընդունարանը լուռ է եւ ամայի, վերելակի դուռը սպասելիօրէն կը բացուի ու կը յայտնուի ներկայանալի հագուստներ հագած երկու ժպտադէմ զոյգ։
- Բարի լոյս պարոն, մենք պատրաստ ենք։
- Շատ լաւ։ Երթանք այն ատեն։
Վայրկեան մը իսկ չի տեւեր, որ թաքսի մը նկատէ մեզ։
- Բարի լոյս։ Սուրբ Սարգիս պիտի երթանք։ Հինգ հոգի կ՚ընդունի՞ք։
Վարորդը տեսնելով, թէ աշակերտները ետեւը կրնան տեղաւորուիլ՝ ձեռքի շարժումով ներս կը հրաւիրէ մեզ։ Իսկ երբ կը լսէ, թէ մոմ վառելու եւ սուրբին պաշտպանութիւնը խնդրելու համար ճամբայ ելած են աշակերտները, ուղեւորութեան ընթացքին անոնց կը պատմէ Սուրբ Սարգիսին վարքն ու հրաշքները։
Կիրակնօրեայ եռուզեռ կայ եկեղեցւոյ առջեւ ու ոգեւոր բազմութիւն մը՝ անկէ ներս։
- Պարոն, թաքսիի մարդը ինչո՞ւ մերժեց մեզմէ դրամ առնել։
- Չէ՞, որ ըսաւ, «Բարի էք եկել հայրենիք»։
- Չհասկցայ։
- Տարիներ վերջ պիտի հասկնաս... Ալի՛ք, մոմավաճառ մայրիկը հոն է, անկիւնը։ 60 դրամ կու տաք, մէկ մէկ կ՚առնէք։ Ես հոս նստած կ՚ըլլամ։ Երբ որ ձեր աղօթքը վերջանայ դուրս կու գաք։
Կը մեկուսանամ վերջին նստարանի վրայ, մոմաջահերու եւ նորակառոյց վերնատան ներքեւ։ Այդ միջոցը առիթ կու տայ, որ տաճարի մէջ վառուող ամէն մէկ մոմի հետ սկսի կայծկլտալ նաեւ «մոմ» բառի պատմութիւնը, որ մեկնած էր կարծես մեր սրտերէն, տեղի տալով «լուսարձակ», «հեռալոյս», «լուսապատճէն» եւ հազարաւոր մոմ ուժգնութիւն ունեցող այլ ժամանակակից բառերու։
Լեզուաբաններ եւ անոնց հեղինակած ստուգաբանական բառարանները կը նշեն, թէ «մոմ» միավանկը իրանական ծագում ունի։ Բառը պահլաւերէնէ մտեր է հայոց լեզուն ու իր համեստ չափերով եւ ոյժով սկսեր է լուսաւորել զայն։ Ճիշդ է, որ մոմը սակաւակեաց է, սակայն անոր գրաւոր ցոլացումները հազար հինգհարիւր տարիէ ի վեր կը պայծառացնեն հայոց գրականութիւնը։ «Մոմ»ի առաջին փայլատակումները կը տեսնենք Սուրբ Գիրքի մէջ։ Հոն վառեր է եօթը «մոմ»։ Անոնք տուեր են «մոմ հալեալ» եւ «մոմ առաջին հրոյ» արտայայտութիւնները... Բազմութեան մէջ կը նշմարեմ աշակերտները։ Իրենց գլուխները հակած՝ մոմը մոմով կը վառեն։ Նոյն երեւոյթը տեղի ունեցաւ «մոմ» բառի զարգացման մէջ։ «Մոմ»ով սկիզբ առին բազմաթիւ մոմածին բառեր։ Նախ Փաւստոս Բիւզանդը եկաւ։ Ան կայծ տուաւ «ականամոմ» բառին։ Եզնիկ Կողբացին եկաւ ու վառեց «մոմատեսակ»ը։ Այդ մոմերու լոյսէն բռնկեցաւ 60 բառ, ինչպէս՝ մեղրամոմ, մոմազօծ, մոմլաթ, մոմաբոց, մոմալոյս, մոմակերտ, մոմաձեւ, մոմարար։ Ապա եկան դարձուածքները. «մոմ դառնալ» նիհարնալ, դեղնիլ, «մոմ թափել» ջուրի մէջ թափուած մոմի ձեւերէն գուշակութիւններ ընել, «մոմ շինել», կամ՝ «մոմի վերածել» փափկացնել, ընկճել ու «մոմի պէս հալիլ», որմէ շատ տառապած են 19-րդ դարու հայ բանաստեղծներ։ Անոնցմէ մէկն էր Միսաք Մեծարենցը։ Կը յիշէ՞ք, Շաբաթ իրիկուն մըն էր, մայրամուտի ծիրանի լոյսին տակ, տղան եկեր էր եկեղեցի՝ Կիրակնամուտքի արարողութեան ներկայ գտնուելու համար։ Այդ պահուն, մաշող մոմերու հայելիին մէջ Միսաքը տեսաւ ինքզինք. «Լոյս արցունք մոմերու՝ որոնք հանդարտ կը մաշին...»։ Կը նշմարեմ Լոռիին գլուխը, որ ծածկուած է սպիտակ քօղով։ Ապա միւսները կ՚երեւան բազմութեան մէջ։ Կը զարմանամ... Հասունութեան սեմին հասած այդ երիտասարդները իրենց աչքերը յառած են ո՛չ արեւելքի լոյսը ընդունող խորանին, ո՛չ մեզ անթարթ դիտող սրբապատկերներուն, ոչ ալ՝ առագաստներու չորս առագաստներու քանդակազարդ աշխատանքներուն, այլ՝ մոմի վտիտ ու աղօտ լոյսին։ Մտամփոփ։ Խոհուն։ Պոլսահայ բանաստեղծ Զահրատը կը մտաբերեմ եւ անոր «Երկու հատ մոմ» բանաստեղծութիւնը.
«Այս գիշեր
Աստուածամօր մեծ պատկերին
առջեւ ես
Երկու հատ մոմ վառեցի
Այդ մոմերէն մին ան է»։
Ծիծաղելի է մտածել, թէ մոմը սիրտեր ալ այրած է։ Քանզի, աշուղ դարձած բանաստեղծի համար մոմի բարակութիւնը, սպիտակութիւնը եւ լուսաւորութիւնը իր եարի պատկերացումներն են։ Նահապետ Քուչակը տեսեր է այդպիսի գեղեցկուհի մը.
«Ուր որ դու կանգնած լինիս,
չէ պատեհ վառեն մոմեղէն.
Ծոցուդ լոյսըն դուրս ծագէ,
գէմ ելնէ մեռելն ի հողէն»։
Նոյնպէս ուշ-միջնադարի տաղասաց Պետրոսը մոմով նկարագրեր է իր սիրելին. «Մատներ ունիս դու մոմեղէն»։ Սայաթ-Նովան շարունակած է այս գրական աւանդութիւնը. «Մատնիրըդ է մում»։ Մոմը միշտ չէ որ լոյս էր եւ յոյս։ Դալկադէմ գրիչներ անոր մօտ տեսան մահն ու մեղքը։ Մէկը Պետրոս Դուրեանն էր. «Սընարըս իմ տիպար մոմ մը վըտիտ ու մահադէմ»։ Գրիգոր Նարեկացիի համար մեղաւորները Աստուծոյ առջեւ պիտի հալին, այնպէս ինչպէս մոմը կը հալի կրակի առջեւ. «Որպէս հալի մոմ առաջի հրոյ, այնպէս եւ մեղաւորք՝ յերեսաց Աստուծոյ»։ Հայկական բանաստեղծութեան բազմաթեւեան աշտանակին վրայ մոմ մը վառեց նաեւ Յովհաննէս Շիրազը։ Անոր աչքին որպէս մոմ երեւացին հայրենիքի ճամբաները.
Իմ սուրբ հայրենիք
Եւ մոմի նման, ճամբեքիդ վրայ
Քո փառքի համար թէ մի օր վառուեմ,
Մոխրաբիծ անգամ ինձնից չի մնայ։
Մինչ Չարենցը մոմի վերածեց աստղերը.
«Մեղմ գիշերի գեղագանգուր երազում՝
Այն աստղերը, որպէս մոմեր սրբազան»։
Անհամարձակ կարելի է նկատել «մոմ» բառը։ Հայկական գրատպութեան առաջին հինգհարիւր տարիներու ընթացքին միայն մէկ անգամ բռնկած է եւ շատ ուշ։ 1889 թուականին Վիեննայի մէջ Մխիթարեան տպարանէն լոյս տեսած «Մոմագործութիւն արդի յառաջադիմութեանը մէջ» գիրքն է միակը, որ իր խորագրին մէջ ունի «մոմ»ը։ Իսկ այժմ, արդի լուսաւորութեան մէջ, յանկարծ կրնայինք կարծել, թէ շատոնց շիջած է ան, եթէ չըլլային «Դեղին մոմ՝ մութ գիշերուայ մէջ», «Վառիր հանգած մոմերը», «Յոյսի մոմեր», «Վերջին մոմերը», «Կապոյտ հոգսերի մոմեր» եւ «Մոմի կաթիլներ» նորատիպ հատորները։
- Պարոն, կրնանք վերադառնալ։ Շնորհակալութիւն... Դուք տեսա՞ք, թէ գմբէթի վրայ չորս տպաւորիչ քանդակներ կային։
- Անոնք, սիրելի Լոռի, Արենիի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ առագաստներու նմանողութեամբ ստեղծուած են։ Նոյն հանճարն է, որ նաեւ յօրիներ է Նորավանքի պատկերաքանդակները։ Արդեօ՞ք նիհար էր եւ դալուկ, քանզի զինք կոչած են՝ Մոմիկ։
Վերադարձի թաքսիի մէջ մեղմօրօր մեղեդի մը կ՚ընկերակցի մեզի մինչեւ հիւրանոց...
«Նորավանքի մոմի պէս
մենք կը հալուենք ու կ՚երթանք,
Նորավանքի մոմերը...»