Իբրեւ ակադէմական գիտելիք, պատմաբանութիւնը նիւթ կ՚ունենայ մարդկութեան անցեալը։ Անցեալը ընկալելու համար կը դիմէ նախ զանազան գրառումներուն, ապա գիրերու գիւտին նախորդող շրջաններու համար ալ պեղումներով յայտնաբերուած գտածոներու ուսումնասիրութեան։
Անշուշտ որ վերծանուած գրառումները շատ աւելի խօսուն են, քան որեւէ իր։ Բայց ինչ ընել որ գրառումներն ալ ջախջախիչ մեծամասնութեամբ կը փառաբանեն իշխանութիւնները, արքաներու, կայսրերու քաջագործութիւնները։ մարդը՝ իր պարզութեան մէջ մարդը անտեսելով որքա՞ն կարելի է մարդկութեան պատմութիւնը գրել։
Այս հակասական երեւոյթը հեգնական ոճով կը հարցաքննէ թատրերգութեան գերմանացի տեսաբան Պերթոլտ Պրեխթ։ «Ո՞վ կառուցեց եօթդրանի Թեպ քաղաքը։ Գիրքերը միայն արքաները կը պատմեն։ Միթէ արքաները փոխադրեցի՞ն հսկայ ժայռերը։ Յետոյ կայ յաճախ փուլ եկող Բաբելոնը։ Ո՞վ վերակառուցեց Բաբելոնը ամէն փլուզումէն ետք։ Ի՞նչ եղան որմնադիրները չինական պարիսպը աւարտելէ ետք։ Յուլիուս Կեսար որոնց յաղթելով տիրացաւ այէ դափնիներուն։ Պատանի Աղեքսանդր ինչպէ՞ս արշաւեց հնդկաստանը։ Հապա Յուլիուս Կեսար առանձին յաղթեց գաղիացիները։ Գոնէ խոհարար մը իսկ չկար իր քով» կը հարցնէ Պրեխթ։
Պատմագիտութիւնը իր կարգին ապրեցաւ յեղաշրջումներ։ Արխիւային թղթածրարներու մէջ պաշտօնական կնիքով օժտուած փաստաթուղթ փնտռող հասկացողութիւնը մնաց անցեալի մէջ։ Հրանդ Տինք մասնակցած հեռատեսիլային զրոյցի մը ընթացքին յաճախ փաստաթուղթ պահանջող փրոֆեսոր կոչումով ակադէմականի մը տուած էր «Իւրաքանչիւր հայ ընտանիք ինքնին փաստաթուղթ է» պատասխանը։
Բովանդակ ժողովուրդի մը իր բոլոր բջիջներուն մէջ զգացած ցեղասպանութիւնը փաստաթուղթի բացակայութեան պատրուակով ուրանալու դէմ տրուած լաւագոյն պատասխանն էր այդ։
Այժմու պատմաբաններուն համար հասարակ շարքային զինուորի մը իր ընտանիքին գրած նամակը շատ աւելի իմաստալից է, քան այս կամ այն թագաւորի հերոսապատումը։
Վերջերս Սուրիոյ քաղաքացիական պատմութիւնը ապագային ճիշդ ընկալելու համար մարտնչող զինուորի մը ծոցատետրը աւելի փաստացի վկայութիւն է, քան ազատօրէն ստող պետական այրերու Աստանայի կամ Սոչիի բանակցութիւնները։
Պատմագիտութեան այս նոր ըմբռնումը իր հետ բերաւ նաեւ «միքրոպատմութիւն» եզրը։ Ծովից ծով հիւսուած պատումներէն շատ աւելի խօսուն է քաղաքի մը, նոյնիսկ գիւղի մը մատնուած ճակատագիրը։ Խնդիրները այսպիսով մարդը կը դնեն կիզակէտին։
Այս շաբաթ պատմութեան մասին խորհուրդներու մատնուելուս դրդապատճառը եղաւ արդի պատմագրութեան կարեւոր դէմքերէն Անահիտ Տէր Մինասեանի մահուան բօթը։ Նախնիներու արմատները Մուշ հասնող Անահիտ Տէր Մինասեան ծնած էր 1929 թուին Փարիզ։ Ուսանած էր Սորպոնի համալսարանը։ Կ՚աշխատասիրէր մօտ անցեալի հայ քաղաքական կուսակցութիւններու պատմութիւնը։ Այս մասին իր հեղինակութիւնը թարգմանուած էր թրքերէնի, նոյնպէս պատմաբան Մեթէ Թունճայի կողմէ։
Կարելի է համոզուիլ թէ Անահիտ Տէր Մինասեանի պատմագիտական ուսումը նախքան համալսարան, սկսած է իր ընտանեկան յարկի տակ։ Ան դուստրն էր Արմենուհի Գէւոնեանի եւ թոռնուհին նշանաւոր Կիւլիզարի եւ Գեղամ Տէր Կարապետեանի։ Ապա հարսը դարձաւ Հայաստանի Ա. հանրապետութեան կարկառուն դէմքերէն Ռուբէն Տէր Մինասեանի։
Նման ենթահողի վրայ հասակ առած պատմաբանը յաջողեցաւ վրիժառութեան թոյնէն հեռու մնալ, առանց պահ մը իսկ ետքայլ ընելու իր պայքարին մէջ։
Բիւր յարգանք իր յիշատակին։
pakrates@yahoo.com