Հայոց լեզուն, եթէ ուզէք զայն անուանեցէք «մայրենի», «մեծասքանչ» կամ «մրգաստան», չստեղծուեցաւ մէկ օրէն։ Ան գոյացաւ, ինչպէս կ՚ըսեն, «կաթիլ առ կաթիլ», մինչեւ որ դառնար անծայրածիր ովկիանոս։ Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, այդ մեծութեան մակերեսը եւ խորութիւնը մի՚ չափէք խօսողներու թիւով, անոնք ձուկեր են սակաւաթիւ, անկէ սնունդ եւ թթուածին ստացող։
Այս միտքերը կը յածին, երբ ամառնային անձրեւի անսպասելի կաթիլ մը, ճեղքելով շոգ երկինքը, կ՚իջնէ Երեւանի Արամ փողոցի վրայ, հովանոցի մը տակ իրարու մօտենալ ստիպելով այն երիտասարդ զոյգին, որ Նարեկացի Արուեստի Միութենէն դուրս ելած, կը փորձէ որոշել, թէ հիմա ո՛ւր երթայ...։ Կաթիլները կ՚արագանան, կը խտանան։ Աղջիկն ու տղան կը դառնան աջ... Սիրահարները պահ մը առանձին մնան ու մենք խօսինք «կաթիլ» բառի մասին։ Տեսնենք նաեւ, թէ հայկական գրականութեան էջերը միայն անձրեւի շիթերով չէ որ թրջուած են, այլ կան կաթիլի տեսակներ- ինքնամփոփ աշխարհներ, իսկ ընդհանրապէս տրտմութիւն։ Արդէն հասկցաք. «կաթիլ»ն ալ ունեցեր է ինքնուրոյն պատմութիւն, որ գոյացեր է փոքր, բայց հաստատ քայլերով, ինչպէս կ՚ըսեն՝ «կաթիլ առ կաթիլ»։
«Կաթիլ»ը նախամաշտոցեան է եւ նախաքրիստոնէական։ Իսկ ո՞ր ամպն էր, որ առաջին կաթիլը իջեցուց հայոց լեզուի վրայ։ Չենք գիտեր։ Ստուգաբաններ առաջարկած են վարկածներ, թէ ան լատինական է, իրանական է, յաբէթական է...։ Մէկ բան յստակ է, թէ «կաթ» արմատը ստացեր է «իլ» մասնիկը, ու դարձեր է «կաթիլ», ապա որպէս վաղորդեան ցօղ, սկսեր է նստիլ մատեաններու վրայ։ Այդ էջերը քիչ վերջ պիտի թերթենք, սակայն նախ կարդանք Ստեփանոս անուն գրիչի մը խրատ-յանձնարարականը, ու տեսնենք, թէ ինչպէ՛ս պէտք է մօտենալ հնամեայ մատեաններուն. «Գիրքս ամանաթ ձեզ պահեցէք, գէջ եւ ի կաթիլ տեղ մի դրէք»։ Աչքի լոյսի կաթիլներով գրուած խօսքեր են, անսանք ու ակնածանքով մօտենանք մագաղաթներուն։
«Կաթիլ» բառը նախ իջեր է Աստուածաշունչի էջերուն վրայ։ Ամենէն պատկերալից գործածութիւնը նմանարկութիւն մըն է, ուր բառը մարդացեր՝ նոյնացեր է Յակոբի սերունդին հետ. «Եւ եղիցի մնացորդն Յակոբայ... իբրեւ զցօղ անկեալ ի Տեառնէ, եւ իբրեւ կաթիլ»։ «Կաթիլ»ը բերրիութիւն բերաւ։ Անոր սնունդով աճեցան բարդ եւ ածանց բառեր, նոր ու հին. կաթիլաձեւ, կաթիլանման, կաթիլաջուր, ինչպէս նաեւ ան, որ ունի առողջապահական նշանակութիւն- «օդակաթիլային ճանապարհ»։ Ապա եկան փոխաբերական իմաստներ, պատկերալից էին անոնք, հռետորական շատ անգամ, ինչպէս՝ «Բաժակի վերջին կաթիլը» կամ «Մինչեւ վերջին կաթիլը»։ Վերջապէս սուրբեր եւ բանաստեղծներ եկան ու բառը յարմար գտան հոգիի խորութիւնները եւ յուզումները հառաչելու համար։ Գրիգոր Նարեկացին իր աղօթքներուն մէջ գործածեց «աչքի կաթիլ», «ծովու կաթիլ», «պղտոր կաթիլ» արտայայտութիւնները։ Ապա իր յայտնի խօսքը ուղղեց Մարիամ Աստուածածնին. «Ահա՛ կաթիլ մի կաթին՝ քումդ կուսութեան, յանձն իմ անձրեւեալ՝ կենաց ինձ զօրէ»։
Տղան ու աղջիկը քանի մը քայլ հեռացան, դանդաղ, անխօս, ապա վերադարձան ու նստեցան դեռ չթրջուած նստարանի մը վրայ։ Ամրան կաթիլները հատիկ-հատիկ իջան։ Տխուր խօսքե՞ր էին անոնք։ Չլսեցինք։ Սեւ հովանոց մը բարեկամ, ծածկեց անոնց զրոյցը։
«Կաթիլ» բառը գաղտնիքներ չունի, թափանցիկ է։ Մայրաքաղաքի թերթերու մէջ տեսեր էինք խորագիրներ, որոնք խոհական փայլատակումներ ըլլային, ընկերաբանի կամ քաղաքական գործիչի միտքէն ծորած. «Կաթիլ առ կաթիլ դժգոհութիւնը մեծանում է», «Այսպէս կաթիլ առ կաթիլ է պէտք աշխատել, որ ծով դառնանք», «Մեր արածը պարզապէս մի կաթիլ ջուր է ովկիանոսում։ Բայց եթէ այդ կաթիլը չլիներ, կարծում եմ՝ ովկիանոսը կը զգար դրա պակասը»։ Պարզ է հասկնալ, թէ բառը յաճախ նշանակեր է «որեւէ բանի ամենէն նուազագոյն մասնիկը»։ Այդ միտքը նկատի ունէր Եղիշէ Չարենցը երբ կը գրէր՝ «Կ՚անցնենք մենք էլ այս աշխարհում, ինչպէս ծովում ջրի կաթիլ»։ Յետոյ, մեծ ոստում կաթիլ մը բառի համար, ան դարձաւ գիրքի տիտղոս ու իջաւ հայոց բնաշխարհի վրայ ծայրէ ծայր։ Առաջինը 1879-ին էր, «Մի կաթիլ արտօսր զոր կը հեղու հայ մոխիրին վրայ», Պոլիս, ապա, «Մի կաթիլ արիւն», Պաքու, 1885, «Կաթիլներ- տպուած եւ անտիպ քերթուածներ», Մարզուան, 1911, «Կաթիլներ», Շուշի, 1914։ Ինչպէ՞ս չյիշել նաեւ Թումանեանի «Մի կաթիլ մեղր» հէքիաթը։ Այժմ ամպ ըլլանք, սաւառնինք հայոց շէներու վրայ ու ականջ տանք «կաթիլ» բառի երանգներուն. Ագուլիս «կօթ», Հաճըն «գօթ», Մուսա լեռ «գութ», Ախալցխա «կաթիլք», Համշէն, Ռոդոստօ, Սեբաստիա «գաթիլք», Զէյթուն «գաթըլ», Մուշ եւ Ալաշկերտ «կատիլք»։ Սա Հայաստանն էր, հիւրասէր եւ խաղաղասէր ժողովուրդի երկիր, ուր, Գէորգ Էմինի խօսքով՝ «... Եւ այստեղ, այս հողի վրայ, անարդար ձեւով օտարի ո՜չ մի կաթիլ արիւն չի թափուել»։ Արիւնի՜ կաթիլ... Սիամանթօն էր վերջին անցամ այդ երկու բառերը քով քովի դրած, այն օրերուն, երբ ամբողջ ազգ մը արիւնահոս կ՚ըլլար կաթիլ առ կաթիլ։ «Խեղդամահը» քերթուածին մէջ հայ մայրը հետեւեալ խօսքերով իր նորածինը կը յանձնէր օտարներու ձեռքին. «Ա՚լ կաթիլ մը կաթ չունիմ. մինչեւ արիւնս ծծել տուի...։ Ա՛լ կաթիլ մը կաթ չունիմ»։ Իսկ 1991 թուականին ամբողջ Հայաստանը դարձաւ... «կաթիլ», Յովհաննէս Գրիգորեանի մտայղացումն էր.
Սա իմ երկիրն է...
Փոքրիկ՝ ինչպէս ծերացած մայր,
փոքրիկ՝ ինչպէս նորածին զաւակ,
իսկ քարտէզի վրայ
ընդամէնը արցունքի մի կաթիլ…
Նոյն միտքերը պարունակեցին Համօ Սահեանի տողերը. «Արտասուքներ իմ վճիտ... Ձեր ամէն մի կաթիլում՝ կար մի կաթիլ Հայաստան»։
Սաստկացաւ անձրեւը Արամի փողոցի վրայ։ Աղջիկն ու տղան դարձան երկու ստուեր։ Արդեօք ի՞նչ գաղտնիք պահեցին կաթիլները իրենց մէջ։ Չէ՞, որ այս բառը իր փոքրիկ տիեզերքի մէջ կրնար մարդկային բոլոր յուզումները պարունակել...։ Հարցնենք քնարերգակներուն։ Անոնք են միայն լսած լուռ ցաւերը. «Կաթիլ արիւնիկ թէ ունեմ՝ քո սիրուց այն ցամաքեց», Նահապետ Քուչակ, «Ո՜հ, տուէ՛ք հոգւոյս կրակի մի կաթիլ», Պետրոս Դուրեան, «Դու եկել էիր նշանիդ շորում, մի կաթիլ արցունք մատանուդ քարին», Համօ Սահեան, «Իմ ծաղիկները... անջու՚ր են մնում։ Ու կաթիլ-կաթիլ՝ թօշնած թերթերը, արցունքներիս պէս ընկնում են», Սիլվա Կապուտիկեան, «Երկու կաթիլ ջուր շուրթերուն իր կէզ», Միսաք Մեծարենց։ Հիմա պայծառ արեւ է։ Հեռացաւ հովանին, յայտնուեցաւ երկու դէմք, ժպտուն։ Հայրենի բանաստեղծ Աշոտ Գաբրիէլեանի խօսքեր կը փայլին աչքերու մէջ.
Աչքերդ կաթիլ-կաթիլ
Լուսաւորւում են։
Եւ անկասկած, նման վերջաբանի համար էր, որ Ռոպէրթ Ամիրխանեանը յօրինած էր «Գարնան կաթիլներ» մեղեդին եւ Զարեհ Խրախունին ալ՝ «Կաթիլներ» քերթուածը.
...Ջուրի կաթիլ մը կը սահի
կը հանդիպի ուրիշի մը ու կ՚ըսէ -
Գիտե՞ս ինչ բան
Քու մէջդ ինչ բան ամենէն շատ
Ամենէն շատ կը սիրեմ -
Դուն ոչ մէկուն եւ ոչ մէկուն
կը նմանիս...