ՌԱԿԸՊ ԶԱՐԱՔՕԼՈՒ
Բաւականին ծանր է նոյն օրուայ մէջ երկու մահուան բօթ լսել, մանաւանդ այնպիսի մարդկանց համար, որոնց հետ երկար տարիներ պայքարած էինք անարդարութեան դէմ։ Շուէտի հարաւային ափերէն, 1961-ին կասկածելի ինքնաթիռի արկածի մը զոհ գացած ՄԱԿ-ի ամենակարկառուն ընդհանուր քարտուղարներէն Տակ Համմարկժէօլտի այժմ թանգարանի վերածուած բնակարանէն կը դառնայի, երբ վերահասու եղայ ցեղասպանագէտ Վահագն Ն. Տատրեանի եւ վաղեմի հրատարակիչ եւ թարգմանիչ բարեկամիս Ըշըթան Կիւնտիւզի մահուան տխուր լուրերուն։
ՄԱԿ 1948-ի Դեկտեմբերին ընդունած էր Ռաֆայէլ Լէմքինի պատրաստած ցեղասպանութեան բանաձեւը։ Բայց ոչ այդ բանաձեւը եւ ոչ ալ ՄԱԿ չէին յաջողած Ռուանտա, Սուտան, Պոսնիա, Ըրաք-Անհալ եւ Շէնկալի եզիտիներու դէմ գործադրուած ցեղասպանութիւնները կանխել։
Մահուան չեմ հաւատար։ Սա ոչ թէ յուղարկաւորութիւն, այլ միայն հրաժեշտի պահ մըն է։ Եթէ մեր գործերով երկնակամարի տակ հետք մը թողած ենք երանի մեզ։ Իսկ այն որ չենք յաջողած, օրինակի համար՝ իրականութեան հետ չենք առերեսուած, յաւիտենական բեռ մը պիտի ըլլայ։
Վահագն Նորայր Տատրեան ամբողջ կեանքի մը տեւողութեան աշխատեցաւ որպէսզի մենք առերեսուինք իրողութեան հետ։ Այս ծառայութեան համար յաւերժ պարտական պիտի մնանք իրեն։
Տատրեան նաեւ մեր համաքաղաքացին է, Սկիւտարցի հայ մը։ Պոյսահայ միութիւնը զինք պատւոյ անդամ հռչակած էր։ Ընտանիքը ծանր կորուստներ ունեցած էր ցեղասպանութեան տարիներուն։ Երէց եղբայրը Մարսէյլի ծերանոցներէն մէկուն մէջ հրաժեշտ առաւ այս աշխարհէն։ Պոլսոյ հայկական վարժարաններու մէջ սիրուած ուսուցչուհի մըն էր քոյրը, որ մանկական թատերախաղեր հեղինակած էր, որոնք Տատրեանի աջակցութեամբ հրատարակուեցան 1990-ական տարեթիւերուն։ Կը յիշեմ թէ նամակատունի կողմէ մերժուած այդ գիրքերը Թանէր Աքչամի տան կարասիներուն մէջ ղրկած էինք Միացեալ Նահանգներ։
Եթէ հարցուի թէ ո՞վ առաջին անգամ ձեռնարկեց հայ-թուրք երկխօսութեան, առանց վարանումի պիտի ըսեմ թէ Վահագն Տատրեան եւ Թանէր Աքչամ։ Իսկ այն ալ ակադեմական մակարդակով։
Վահագն Տատրեան մեծ կիրքով ու եռանդով լեցուն էր սորվելու եւ պրպտելու համար։ Արդէն կենսագրականն ալ պիտի պարզէ այս։ Սկիւտարէն ճամբայ ելլել, Եւրոպայի տարբեր քաղաքներու համալսարաններու մէջ ուսողութիւն, ընկերաբանութիւն, փիլիսոփայութիւն, միջազգային իրաւաբանութիւն ուսանելէ ետք լծուիլ ցեղասպանագիտութեան։ Որքան ամուր ենթահող մը։ Ուսողական մտածելակերպի տիրապետելու շնորհիւ իր բոլոր վերլուծումները մնացին տրամաբանութեան սահմաններուն մէջ։
Տատրեանի առանձնայատկութիւններէն մէկն ալ իր պրպտումներու ընթացքին թրքական աղբիւրներէ օգտուիլն էր։ Բացի այդ օգտուեցաւ նաեւ Ա. Աշխարհամարտի տարիներուն Օսմանեան կայսրութեան զինակից գերմանական եւ աւստրիական արխիւներէ։ Թուրքիոյ պաշտօնական տեսութիւնը կը մերժէր անգլիական, ֆրանսական կամ ամերիկեան աղբիւրները, այդ բոլորը քարոզչութեան գրականութիւն համարելով։ Այդ հանգրուանին ահա Տատրեան սեղանին վրայ կը դնէր օսմանեան, գերմանական եւ աւստրիական փաստաթուղթերը եւ իր տեսութիւններուն համար փաստեր կը ներկայացնէր այդ հաւաքածոներէն։
1995-ին Վահագն Տատրեանի «Միջազգային եւ ազգային իրաւաբանութեան մէջ ցեղասպանութիւնը, հայկական օրինակը» անուն գիրքը Եաւուզ Ալակոնի թարգմանութեամբ հրատարակեցինք Այշէնուրի հետ։ Տատրեան յօժարած էր այս հրատարակութեան, բայց մեզի նկատմամբ մեծ մտահոգութիւն ունէր։
Գիրքը թուրք պատժական օրէնքի 159-րդ (ապա 301-րդ) յօդուածի բերմամբ արգիլուեցաւ, բայց դատավարութեան աւարտին անպարտ հռչակուեցաւ։Այդ որոշումին մէջ կարեւոր դեր ունեցաւ Թուրքիոյ պատմութեան կաճառի 1990-ին Տատրեանը համագումարի մը հրաւիրած ըլլալը։ Գիրքին Եէյլ համալսարանի միջազգային իրաւաբանութեան բաժնի կողմէ հրատարակուիլն ալ իր կարգին ազդակ մըն էր։ Այդ դատավարութիւնով է, որ «ցեղասպանութիւն» բառի գործածութիւնը դադրեցաւ յանցանք համարուելէ։
Տատրեանի հետ բազում անգամ խաչաձեւուած է մեր ուղին։ 1998-ին Խրաքովի մէջ կազմակերպուած միշաբաթեայ միջազգային բանախօսութեան ընթացքին միասին այցելեցինք Աւշվիթցի ճամբարը։ 2000-ին Քոփէնհակէնի եւ 2010-ին ալ Պրազիլ Սաօ Փաուլոյի մէջ նման միջոցառումներու ընթացքին հանդիպեցանք իրարու։
2004-ին երբ Ամերիկա կը գտնուէի իրեն յայտնեցի թէ, կը փափաքիմ գրութիւնները համախմբել ու հրատարակել։ Իսկոյն ուղարկեց բոլորն ալ։ Ուրախացած էր յօդուածներու համախմբըւած ձեւով հրատարակուելու խորհուրդով։ «Հայոց ցեղասպանութեան մէջ հաստատութիւններու դերակատարութիւնը», «Թրքական աղբիւրներու մէջ հայոց ցեղասպանութիւնը», «Զինակից պետութիւններու աղբիւրներու մէջ հայոց ցեղասպանութիւնը» հատորները հրատարակուեցան Աթիլլա Թույկանի եւ Ալի Չաքըրօղլուի թարգմանութեամբ։ Ցեղասպանութեան ուրացումը նիւթ առնող յօդուածներու հաւաքածոն ափսոս որ ուշացաւ իմ բանտարկութեան եւ ապա աքսորուածութեան պատճառով։ Կը ցաւիմ որ շարքին չորրորդ հատորը չեմ կրցած ղրկել իրեն։