ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Առաւօտուայ կանուխ ժամերը կարող են իսկական վայելք դառնալ Երեւանում։ (Սայթաքում չէ՝ այլ փոխանակ «Երեւանի մէջ» ըսելու, արեւելահայերէնի ընծայած հիանալի «ում» մասնիկը գործածելու առիթէն օգտուելու ցանկութենէ ծագած պարզապէս նախընտրութիւն մըն է «Երեւանում»ը)։
Քաղաքը դեռ չէր զարթնած, երբ համակարգիչը առած իջայ հիւրանոցի կողքին գործող սրճարանը։ Սեղաններէն մէկուն տեղաւորուելով հարցուցի երիտասարդ մատուցողին. «Կարելի՞ է աշխատիլ այս տեղ»։ «Խնդրեմ հրամմեցէք, բայց մենք այս պահուն չենք կրնար սպասարկել, քանի դեռ խոհանոցը բաց չէ» ժպտալով պատասխանեց երիտասարդ մատուցողուհին։ Այդ պահուն ինձ պիտանի միակ իրը մոխրաման մըն է, որ շուտով կը ճարէ։
Որոշած եմ «Ենի Եաշամ» թերթի վրայ շաբաթական հերթականութեամբ լոյս տեսնող իմ սիւնակին համար եւս գրել երեւանեան տոմս մը։
Նոյն պահուն կ՚անդրադառնամ հայ եւ ոչ հայ ընթերցողի ուղղեալ գրելու տեղի տուած շփոթութիւններու մասին։ Նիւթեր կան, որոնց մասին երբ կը գրես հայ ընթերցողը նկատի ունենալով, որոշ պատկերացում մըն ալ ունիս անոր նախատիպերուն, կանխակարծիքներուն եւ նախապաշարներուն վերաբերեալ։ Արդարեւ որոշ չափով կը համոզուիս թէ խօսքդ անհասանելի պիտի չմնայ, պիտի հասնի իր նպատակին։ Բայց երբ այդ նոյն նիւթերու մասին պիտի գրես ոչ հայ ընթերցողին, կը հարկադրուիս յաւելեալ տեղեկութիւններով օժտել զինք, որպէսզի ան եւս հասկնայ թէ ինչ ըսել կ՚ուզես։
Օրինակի համար չեմ կրնար պատմել Ատիս Հարմանտեանի՝ մեզ պոլսահայերուս համար ունեցած մեծ նշանակութիւնը։ Ինչպէս որ չեմ կրնար պատմել առաջին անգամ Հայաստան այցելած իր քենիին, Երեւանի փողոցներուն տեսած սիրահար զոյգերու, երիտասարդ ամուսիններու եւ մանաւանդ մանուկներու հանդիպելով վայելած ուրախութիւնը։
Պատմելը դժուար է, բայց հայու աչքով երբ դիտես, հասկնալը շատ հեշտ։ Ոչ միայն «Մենք ենք մեր սարերը», այլ նաեւ «Մենք ենք մեր ցաւերը»։ Եւ հիմա պահը եկած է հպարտօրէն ըսելու. «Մենք ենք մեր յաղթանակը»։ Այս պահուն գալիք լաւ օրերու հանդէպ ակնկալութիւնը պարզ միամտութիւն մը, անհիմն ինքնախաբէութիւն մը չէ, այլ իրատեսութիւն։
Նախապէս որ Հայաստան այցելենք, թաքսիի վարորդները մեզ առհասարակ կ՚առաջնորդէին դէպի երկրի հեռու, մօտիկ պատմամշակութային վայրեր, յուշարձաններ կամ վանքեր։ Այժմ փոխած ենք մեր ուղղութիւնը դէպի Դաւիթաշէն, ուր կը գործէ Հայաստանի հանրապետութեան ոստիկանութեան քաղաքացիութեան գործերու բաժինը։ Գրասենեակ մը, ուր առաջին հերթին կը զգաս պետական
համակարգի ինքնավստահ աշխատաոճը։ Վերջապէս ոստիկանի հետ գործ ունիս եւ ոստիկանը այն պաշտօնեան է, որու հետ չես ուզեր գործ ունենալ աշխարհի ոչ մէկ երկիր մէջ։ Բայց «ՕՎԻՐ» կոչուած այս շէնքի մէջ տիրողը բոլորովին ուրիշ տրամադրութիւն է։ Մարդիկ հոս
եկած են աշխարհի չորս ծագերէն, Հայաստանի քաղաքացի դառնալու համար։ Բայց «քաղաքացի» բառը ինքնին անբաւարար է տիրող տրամադրութիւնը արտայայտելու համար։ Այս իսկ պատճառաւ բառին ինքնաբերաբար կցուած է որակական ածական մը՝ «Հայաստանի հպարտ քաղաքացի»։
Այս բնութագրման կարօտ էր ազգը մեր, սերունդներու տեւողութեամբ։ Մեծ եղեռնը, առաջին հանրապետութեան հիմնադրութիւնը, երկու տարի անց երկրորդ հանգրուան իբրեւ՝ Խորհրդային Հայաստանի կառուցողական շրջանը, ապա վրայ հասած հայրենակցական պատերազմը, ապա հայրենադարձութիւն, ներգաղթ եւ ստալինեան բռնատիրութեան մէջ Սիպիրը, իբրեւ աքսորավայր։ Յետոյ վերելքի շրջան, ծաղկած իր հրաշք մայրաքաղաքով։ Ու ապա եւս եղեռն մը՝ Սպիտակի երկրաշարժը եւ կրկին կռիւ, կրկին փլուզման շրջան եւ Երրորդ հանրապետութեան ծագումը։ Ամբողջ ազգի զարմացած հայեացքին տակ երկրին քանի մը ամիսներու, նոյնիսկ շաբաթներու ընթացքին յափշտակումը օլիկարխական հրոսախումբերու ձեռքերով։
Նորայայտ հարուստներ, նորայայտ գործատէրեր, նորայայտ բարերարներ եւ ապա այդ բոլորով շրջապատուած քաղաքական գործիչներ։ Անվերջանալի ճգնաժամի պայմաններու մէջ Ղարաբաղեան ապստամբութիւն, դիմադրութիւն եւ ապա յաղթանակ, ի գին կռուող երկու կողմերու համար աւելի քան 30 հազարական երիտասարդ կեանքերու։
Անկախութենէ վերջ Ղարաբաղի Կոմիտէն, որ ստանձնած էր երկրի իշխանութիւնը, իսկոյն գործադրեց իր նախկին երկու խոստումները։ Իբրեւ բնապահպանման միջոց՝ փակեց Երեւանի կաուչուկի գործարանը եւ Մեծամորի ադոմակայանը։ Ճիշդ էր որ կաուչուկի գործարանը կը թունաւորէր մայրաքաղաքի բնակիչները եւ Չերնոպիլի աղէտէն ետք բոլոր ադոմակայանները կը դիտուէին խիստ վտանգաւոր։
Երբ սկսաւ Ղարաբաղեան պատերազմը, երկրի գլխաւոր խնդիրը դարձաւ ուժանիւթի կարիքը։ Ատրպէյճան եւ Թուրքիա շրջափակում գործադրեցին Հայաստանի դէմ եւ երկիրը մատնուեցաւ ցուրտի եւ խաւարի։
Ճիշդ այդ շրջանին էր, որ Էջմիածին փոխանակ օգտագործելու հակաքարոզչութեան դրութիւնը աղանդաւորներու դէմ, կ՚ուզէր Երեւանի մէջ կառուցել հսկայ եկեղեցի, իբրեւ խորհրդանշանը քրիստոնեայ Հայաստանի։ Հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ Գրիգոր Լուսաւորչի մեհեանակործան եկեղեցաշինութենէն ետք այս երկրորդ դէպքն էր որ եկեղեցին անփոյթ կը գտնուէր հարազատ ժողովուրդի կարիքներուն եւ կը զբաղէր սոված բնակչութեան հաւատով սնանելու։
Մեծ աղէտ էր երկրի խորհրդարանի ահաբեկումը, որուն զոհ գացին նախագահ Կարէն Տեմիրճեանն ու Վարչապետ Վազգէն Սարգսեանը։ Ժողովուրդին յոյս ներշնչող երկու առաջնորդներուն, ազգանուէր ծառայութիւններով ծանօթ փորձառու Տեմիրճեանի եւ
սպարապետի կոչումով այնքան սիրուած երիտասարդ Վազգէն Սարգսեանի կորուստը հիասթափութեան նոր ալիք մը ստեղծեց հայ ժողովուրդի մօտ։ Նախագահի ու վարչապետի կողքին վեց պատգամաւորներու կեանքը խլող այդ ահաբեկչութենէ ետք թափ ստացաւ արտագաղթ կոչուած աղէտը։
Ամբողջ հայաշխարհի համար տառապանք դարձած արտագաղթը իբրեւ բարիք կ՚ընդունուէր երկրի վարիչներուն կողմէ։ Անոնց համար Հայաստանի հայաթափ ըլլալէն աւելի կարեւոր նշանակութիւն ունէին գաղթածներու, իրենց ընտանիքներու ապրուստը հոգալու համար ղրկելիք գումարները։
Անկախութեան քառորդ դարը անցաւ այս պայմաններու մէջ։ Իսկ Ապրիլեայ համազգային ապստամբութենէ եւ Թաւշեայ յեղափոխութենէ ետք անգամ մը եւս յոյսը թռիչք առաւ Հայաստանի եւ ամբողջ հայութեան մօտ։
Այս յոյսի վառ ապացոյցն է Հայաստանի քաղաքացիութիւն ստանալու համար դիմողներու աճը։ Այդ աճի զուգահեռ կը բարձրանայ նաեւ դէպի հայրենիք ետդարձի ուղին բռնածներու քանակութիւնը։ Սրճարանի մը պարտէզը այս տողերը գրելու պահուն դպրոցական համազգեստով, փունջ մը ծաղիկ գրկած, կողքիս կանգնած է վեցամեայ Վիքթորեան։ Կը պատրաստուի իր ուսման առաջին քայլը առնելու։ Պիտի յաճախէ Երեւանի Չայքովսկու անուան երաժշտական դպրոց։ Կը զրուցեմ նաեւ իր հօր՝ Նարեկի հետ։ Այս տարի եկած են Մոսկուայէն, ուր ծնած էր Վիքթորեան եւ իր կրտսեր քոյրը Քրիստինէն։ «Որոշած ենք Հայաստան տեղափոխուիլ, ուր շատ աւելի լաւ պայմաններ կը տիրեն երախաներու համար» կը բացատրէ Վիքթորիայի հայրը Նարեկ։
Նախապէս հանդիպած ըլլալով նման մտատանջութեամբ ԱՄՆ-էն եկած հայերու, կը ձայնակցիմ Նարեկի համոզման։ Արդարեւ ի զուր չէ իմ քենիի ուրախութիւնը, երբ կը հանդիպի մանուկներու, պատանիներու, սիրահար զոյգերու եւ երիտասարդ ամուսիններու։
Սա Հայաստանն է, վերածնուած հայրենիքը հայոց։ Ուրեմն աւարտենք ողջունելով բոլոր անոնք, որոնք հպարտօրէն կը ներկայանան իբրեւ Հայաստանի քաղաքացի։
