Հայկական լեզուաշխարհը ունի բազմաթիւ լուսաւոր բառեր, որոնք հպարտութիւն բերած են հայոց մայրենիին։ Անոնց մէջ, սակայն, կայ բառ մը, որ մէկ ճակատ բարձր է բոլորէն եւ միշտ ճերմակ պահեց հայու ճակատը- «ճակատ» բառն է ան։ Որպէս մեր հնագոյն գոյականներէն մէկը, ան դեռ նախամաշտոցեան շրջանին դարձեր է քրտնաթոր եւ կուտակեր է խոր կնճիռներ։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, կ՚ուզենք ճակատ բառի մասին զրուցել ու տեսնել, թէ պատմութեան մէջ, ան ինչպէս վեհ պահեր է մեր ճակատը։ Այդ բոլորը բացայայտելու համար ձեզ կը հրաւիրեմ այցելել հայրենի երկու սրբավայր, ուր մեր աշակերտները պատրաստ են երկու ճակատագրական քերթուած արտասանելու։ Առաջինը Եռաբլուրն է, ճակատը համբուրելի նահատակներու վերջին հանգստավայրը։ (Այդ տղաներու տարիքը շատ հեռու չէ մեր 41 դասընկերներու տարիքէն) Խումբը կը սկսի արտասանել Դանիէլ Վարուժանի «Առկայծ Ճրագ» ողբ-բանաստեղծութիւնը, որուն երկրորդ տան մէջ կը յայտնուի հերոսի ճակատը. «Տղաս կու գայ ճակատն հպարտ դափնիով»։
Ճակատ բառը Ոսկեդարուն վայելուչ մուտք մը գործեց գրաւոր լեզուէն ներս։ Ո՛չ թէ միայն ունեցանք առճակատիլ, ճակատագիր եւ ճակատահար բառերը, այլ նաեւ՝ մարտ եւ հերոսութիւն բուրող բառեր, ինչպէս՝ կռուաճակատ, ճակատամարտ եւ ճակատամարտիկ։ Այս ցանկին մէջ պէտք է ներառել նաեւ՝ լայնաճակատ ածականը, որ յարմար է նահատակներու ճակատը յարդարելու համար։
Բառս իր ճակատը բարձրացուցեր է նաեւ Աստուածաշունչի հայերէն թարգմանութեան մէջ։ Հոն տեղ գտած են՝ ճակատամարտ, ճակատել եւ ճակատացուցանել բառերը։ Իսկ «ճակատ առ ճակատ» եւ «ճակատ յարդարել» դարձուածքները մեզի կարծել կու տան, թէ բառը ունի նախամաշտոցեան հեռաւոր անցեալ մը։ Յիշել կ՚արժէ, թէ «ճակատ յարդարել» բուն չէ նշանակած ոսկիներ կամ ուլունքներ դնել ճակատի վրայ, այլ՝ «կարգել զզօրն ընդդէմ թշնամեաց. ʼի ճակատ հանել»։ Նոյն շրջանին, երբ լուսաճակատ գրիչներ իրենց խուցերուն մէջ կ՚ընդօրինակէին մատեաններ, ունեցանք «ճակատ գրոց», այսինքն՝ անուանաթերթ։ Այսօր ճակատ բառը մեզի շնորհած է յիսունի չափ բառ եւ քառասունի չափ դարձուածք, որոնց մեծամասնութիւնը կը խօսի մարդու նկարագրի մասին, ինչպէս՝ «ճակատը բաց», «ճակատը դէմ տուող», «ճակատը պարզ», եւ «ճակատով մարդ»։
Կը վերադառնանք հանրաշարժ։ Ճամբայ կ՚ելլենք դէպի Կոտայքի մարզը, Երեւան-Գառնի ճանապարհի վրայ Ողջաբերդ գիւղի մօտ՝ մէկ այլ հպարտ ճակատ տեսնելու- Չարենցի կամարը։ Այս կարճատեւ բայց գեղատեսիլ ճանապարհորդութեան ընթացքին, խոհուն ճակատով լսենք գրաբարեան քանի մը պատառիկ ու վայելենք մեր նախնիներու ճաշակը. «Ուսոյց զձեռս իմ ʼի պատերազմ, եւ զմատունս իմ ʼի ճակատամարտ», «Պատրաստեաց զքեզ իբրու ճակատամարտիկ», «Քարոզք ճշմարտութեանն, ճակատայարդարք աստուածպաշտութեանն», «Ընդդէմ ճշմարտութեան զմոլորութիւնն ճակատել»։
Հանրաշարժի պատուհանէն կը տեսնուին ընդարձակ տարածութիւններ։ Այդ պահուն բառը կը իմաստաւորուի իբրեւ տեղանուն։ Ամենամօտիկը Կոտայքի մարզի «Ճակատ» լեռն է։ Բառը իր աշխարհագրական ամենամեծ նուաճումը ձեռք բերեր է, երբ դարձեր է ամբողջ գաւառի մը անունը։ Այրարատ նահանգի «Ճակատք» գաւառն է ան, Արաքս գետի աջ կողմը։
Կը հասնինք Չարենցի կամարը։ Անոր սեւաքար ճակատի տակ անխուսափելիօրէն կը մտածենք, թէ քանի քանի սերունդներ Արարատի սէգ ճակատը դիտելով արտասաներ են «Ես իմ անոյշ Հայաստանի» բանաստեղծութիւնը։ Հիմա հերթը մեր դասարանինն է։ Անոնք ալ պիտի արտասանեն ու անցնին։ Ահա անոնց շրթներէն կը սկսին ծորիլ հետեւեալ խօսքերը. «Ես իմ անոյշ Հայաստանի արեւահամ բարն եմ սիրում»։
Ուշ միջնադարուն բառը դուրս ելաւ վանքերէն, դադրեցաւ խոհուն վանականներու ու ռազմիկ իշխաններու պատկանելէ, գեղեցկացաւ, դարձաւ իգական ու քնարական, երբ հայ աշուղներ հիացիկ դիտեցին՝ սիրուհիի ճակատը։ Օրացոյցներու ճակատը ցոյց կու տար 1550 թուականը։ Վանայ ծովու ափին Նահապետ Քուչակը հառաչեց. «Թուխ աչք եւ ունքեր ունիս, լայն ճակատ ու կարմիր երես»։ Ապա Նաղաշ Յովնաթանը, 1600-ներուն սկիզբն էր, վրաց Վախթանգ Զ. թագաւորի պալատին մէջ երգեց. «Լայն եւ սպիտակ ճակատ, երեսդ՝ վարդի թեր»։ Իսկ Գարեգին Սրուանձտեանցի «Մանանայէ ժողովածուին մէջ դեռ կը լսուին Յովհաննէս տաղասացի քնքոյշ խօսքերը. «Սպիտակ ճակատ, թուխ թուխ աչեր»։ Աշակերտները ոգեւորուած կը շարունակեն. «... Ու նայիրեան աղջիկների հեզաճկուն պարն եմ սիրում...»։
Ապա եկան մեր պատմութեան դաժան օրերը։ Հայու քնարը դարձաւ տխրամած։ Պետրոս Դուրեանը «Վիշտք հայուն» քերթուածին մէջ ողբաց Հայաստանի անմխիթար վիճակին. «Եւ ճակատդ կրես պսակ / Արդ փշահիւս, սեւ նոճի / Քրտունքներ սառ՝ քար կտրած՝ / Կնճռոտ ճակատդ պճնեցին»։ Բանաստեղծը, որ ըստ Արշակ Չօպանեանի, ունէր «լայն տժգոյն ճակատ», օր մը, ներհայեաց, գանգատեցաւ. «Այս ճակատագիրն ի՜նչ սեւ է, Աստուա՛ծ / Արդեօք դամբանի մրուրով է գծուած», ու շարունակեց. «Զեփիւռն չեկաւ նժդեհ ճակատս շոյելու»։ Իսկ Եղիշէ Չարենցը 1936 թուականին ստեղծեց «Թիֆլիսցի նեղճակատ կինտոն» նկարագրութիւնը, երբ Մոսկուայէն եկած ամբաստանութեամբ Երեւանի բանտի մէջ կը սպասէր իր անխուսափելի մահուան։ Բոլորը գիտէին, թէ այդ «նեղճակատ»ը Ստալինն էր։ Մինչդեռ, Թիֆլիսի մէջ, քանի մը տասնեակ առաջ կար այլ տրամադրութիւն։ Մուրացանը, «Գէորգ Մարզպետունի» վէպին մէջ կու տար ճակատներու աւելի բարձր պատկերներ, ինչպէս՝ քրտնաթոր, շուշան, լայն, հպարտ եւ լայնադիր։ Մինչ Վենետիկի մէջ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը «Յուշիկ հայրենեաց հայոց» աշխատասիրութեան մէջ կը խօսէր հայու «արշալոյս» եւ «սրբեալ» ճակատներու մասին։ 1901 թուականին, Հայր Վարդան Հացունին գիշեր մը, Ս. Ղազար կղզիի մէջ լապտեր մը բռնած գնաց վանական գերեզմաննոց ու դիտեց՝ «Ճակատներ՝ մտածութեան եւ ժամանակի ծանրութեան ներքեւ ճնշուած ու լո՛ւրջ... Ճակատներ՝ աշխոյժ, կայտառ... Ճակատներ՝ փափուկ, ժպտուն»։
Այժմ Երեւանի մէջ բացուած են նոր տեսակի ճակատներ, ինչպէս՝ «Հայկական բնապահպանական ճակատ» եւ «Երեւանի պաշտպանութեան ճակատ»։ Իսկ մայրաքաղաքէն շատ հեռու, Սիւնիքի մարզի սահմանամերձ Ճակատեն գիւղը, ըստ գիւղապետի, կ՚ապրի ճակատագրական օրեր. «Ճակատեն գիւղում... հինգ-վեց ընտանիք է ապրում։ Վեց տարիներին գիւղում երեխաներ չեն ծնուել։ Ճակատենում ճակատ են տալիս ապրելու համար»։ Նոյն երկրամասի մէջ Գարեգին Նժդեհը ըսեր է. «Մայրերի ափի մէջ պիտի փնտռել ազգերի ճակատագիրը» եւ «Յաղթութեան դիցուհին իր ոսկէ մատներով պսակադրել է հայ զինուորի ճակատը»։ Իսկ Յովհաննէս Թումանեանը բացատրեց, թէ ինչո՛ւ հայ ազգը տոկուն է. «Հայ ժողովուրդը դարէ դար ճակատ ճակատի է զարկել հին Պարսկաստանի ու Արեւելքի բոլոր աշխարհակալների հետ»։
«Ճակատ» բառին այսօր հրաժեշտ տանք յիշատակելով Գրիգոր Նարեկացին։ Ան է «Հայկեան հանճարին քերթողական սրբալոյս ճակատը»։ Իսկ Պարոյր Սեւակը այսպէս պատուեր է անոր «Նարեկ» մատեանը. «Ո՛չ այնքան ընթերցուել է, որքան համբուրուել, դրուել ո՛չ այնքան դարակի կամ գրակալի, որքան հիւանդի ճակատի վրայ»։ Իսկ Չարենցի կամարի ճակատին տակ այժմ կը լսուի հայկական քերթողութեան ամենէն ճակատաբաց բանատողերէն մէկը.
«Նարեկացու, Քուչակի պէս լուսապսակ ճակատ չկայ»։