Հայոց պատմութեան վերաբերեալ ինչ զարգացում որ արձանագրուի, ինչ դէպք որ պատահի կամայ, թէ ակամայ կը մտաբերեմ պապս Վարդանը։ Արդեօք ան ի՞նչ կը խորհէր, երբ լսէր թէ Ուաշինկթընի Ներկայացուցիչներու տունը վերջապէս ընդուներ է 1915-ի պատահարներուն ցեղասպանութիւն ըլլալը։ Եթէ այս մէկը ուրախ լուր մը տալու նման ինծի ըսէին ես հաւանաբար պիտի հայհոյէի անխնայ կերպով։ Բայց ինչ ըսեմ, որ պապս հայհոյել ալ չէր գիտեր։ Չէր գիտեր շատ բաներ։ Չէր գիտեր միջազգային քաղաքականութիւն։ Չէր գիտեր դիւանագիտութիւն։ Չէր գիտեր կեղծիք։ Չէր գիտեր ստախօսութիւն։ Բայց գիտեր եւ շատ քաջաբար գիտէր թէ ինչ պատահած է այդ անիծեալ տարիին։
Ամենախրթին նիւթերուն մեկնաբանութիւն մը կը բերէր պարզ, շատ պարզ ձեւով եւ այդ նիւթի շուրջ հատորներ գրած կամ կարդացածներէն շատ աւելի իմաստուն կ՚ըլլար իր մեկնաբանութիւնը։
Այսօր եթէ մեզ հետ ըլլար եւ լսէր Ներկայացուցիչներու տան որոշումը, չեմ կարծեր թէ ուրախանար։ Ինչպէ՞ս ուրախանար, երբ այդ նոյն կառոյցը տարիներ շարունակ համայն մարդկութեան ի վնաս աշխատեր է եւ տակաւին միայն մէկ օր առաջ այդ երկրի նախագահը աւետեր է, թէ ապահոված է քարիւղի անվտանգութիւնը, հետեւաբար այլեւս կարիքը չկայ Սուրիոյ մէջ զօրք պահելու։
Նախապէս երբ քաղաքականութիւն կոչուածը կը ձեւաւորուէր դիւանագէտներու կողմէ, միտքերը դարձեալ այսքան խոտոր էին, բայց արտայայտութիւնները գոնէ մի քիչ յղկուած։ Իսկ այսօր կարիք իսկ չեն զգար քիչ մը աւելի մարդկային ըլլալու։ Ասպարէզ կը կարդան համայն մարդկութեան դէմ, ըսելով թէ այս այսպէս է եւ վերջ։
Ամէն երկրէ ներս ունին իրենց ծախուած գործակալները, որոնք իրենց լինելութիւնը կապած են այս դասակարգի ծառայութեան եւ ընդմիշտ հաւատարիմ պիտի մնան իրենց տէրերուն։ Ուրեմն ձեզմէ ով որ պիտի ուրախանայ թող ուրախանայ, ես առարկութիւն չունիմ։ Հաստատ գիտեմ հայհոյանք չիմացող պապս անգամ պիտի հայհոյէր որքան որ կրնար։ Գոնէ պիտի գոռար իր գիտցած միակ չար խօսքով. «Հօրդ, մօրդ գանկը…»։
Հրանդ Տինքի հետ կը բաժնէինք նոյն համոզումը։ Չէինք կրնար ուրախանալ օտար երկրի մը խորհրդարանին մէջ ցեղասպանութիւնը քննարկման նիւթ դարձնող որեւէ զարգացում լսելով։ Գիտէինք թէ սա մեր մեծ վշտին գերպետութիւններու միջեւ իրարու հանդէպ շահագործած խաղաքարտ մըն է միայն։ Խաղաքարտ մը՝ որ սեղանին վրայ դնելով կը ստանան համապատասխան արդիւնք։ Սպառնալիքի բանալի մը պարզապէս։ Իւրաքանչիւր հայ, որ կը գիտակցի իր ժողովուրդի տառապանքին, պարտի ցաւ զգալ նման խաղի մը գործիքը ըլլալու երեւոյթին դիմաց։
Պատմութիւնը զոհեց մեզ։ 100 տարի ապրեցանք զոհի հոգեբանութեամբ։ Մեզ ոչնչացնողները յափշտակեցին նաեւ մեր անցեալը։ Ուրանալով շարունակեցին սպաննել։ Այսօր օտար գերտէրութիւններու խորհրդարաններու որոշումէն յոյս ակնկալելը սպանութեան շարունակութիւնն է պարզապէս։
Պարտաւոր ենք զոհի հոգեբանութենէն դուրս գալու եւ վերընձիւղուած Հայաստանի նուաճումներով յաղթանակներ տանելու մեզ սպաննողներու դիմաց։
pakrates@yahoo.com