ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՇՈՒՇԱՆ

*P3+3A3+3G(3) - Ասի­­կա է «շու­­շան» ծա­­ղիկի գի­­տական բա­­նաձե­­ւը, որու մէջ կը գտնենք անոր բու­­սա­­­բանա­­կան ման­­րա­­­մասն նկա­­րագ­­րութիւ­­նը։ (Ստո­­րեւ կու տանք այդ նկա­­րագ­­րութիւ­­նը) Շնոր­­հա­­­կալ ըլ­­լանք բու­­սա­­­բան­­նե­­­րուն, որոնք մե­­զի հա­­մար բա­­ցայայ­­տած են բնու­­թեան այս գե­­ղեց­­կա­­­գոյն ծա­­ղիկ­­նե­­­րէն մէ­­կուն ծա­­նօթագ­­րութիւ­­նը։ Բայց շու­­շան ծա­­ղիկը իր անու­­նին հետ, ու­­նի հո­­գեւոր եւ գրա­­կան ան­­թա­­­ռամ պատ­­մութիւն մը, որ շատ աւե­­լի ըն­­դարձակ է քան գի­­տական հա­­մառօ­­տագ­­րութիւն մը։ Այ­­սօր, յար­­գե­­­լի ըն­­թերցող, կ՚առա­­ջար­­կեմ մտնել շու­­շաննե­­րու հո­­վիտը ու վա­­յելել անոր քնա­­րական պատ­­մութեան զգլխիչ բոյ­­րը։

Ան­­յի­­­շելի ժա­­մանակ­­նե­­­րուն, երբ Հայ­­կա­­­կան լեռ­­նաշխար­­հը դրախ­­տա­­­յին պար­­տէզ էր, շու­­շանն էր անոր հա­­մեստ բնա­­կիչ­­նե­­­րէն մէ­­կը։ Հայ­­րե­­­նի ամէն սար եւ ամէն ձոր կը պար­­ծե­­­նար, որ ծած­­կո­­­ւած է շու­­շաննե­­րով։ Բառն ալ նոյնքան հա­­մատա­­րած ըլ­­լալ կ՚երե­­ւի։ Բազ­­մա­­­թիւ լե­­զու­­ներ կը բաժ­­նեկցին այդ հնա­­գոյն անու­­նը, ասո­­րերէն՝ շու­­շան, աք­­քա­­­տերէն՝ շիշ­­նու, եփ­­րա­­­յերէն՝ շո­­շան, մի­­ջին պարսկե­­րէն՝ սո­­սան, դա­­սական յու­­նա­­­րէն՝ սու­­սոն, վրա­­ցերէն՝ շրո­­շանի։ Ըստ ստու­­գա­­­բան­­նե­­­րու բո­­լորը ծաղ­­կած են շու­­շա­­­նը խորհրդան­­շող եգիպ­­տա­­­կան գրան­­շա­­­նէ մը, որ կը հնչէր «զշն»։

Թէեւ մեր լե­­զուն կը ճանչնայ շու­­շա­­­նի բազ­­մա­­­թիւ տե­­սակ­­ներ, ինչպէս՝ հար­­բեցնո­­ղը, պա­­լարա­­կիրը, սպի­­տակը, հով­­տա­­­ցը, ոս­­կե­­­գոյ­­նը եւ ծո­­վաշու­­շա­­­նը, շատ ժա­­մանակ չան­­ցաւ, որ այդ քնքշու­­թիւնը աճի եւ ըն­­դունի փո­­խաբե­­րական իմաստներ- անա­­րատ, ան­­բիծ, ան­­մե­­­ղու­­թիւն, սպի­­տակու­­թիւն, ան­­մեղ կին եւ աղ­­ջիկ։ Ան նաեւ բուրվա­­ռի վե­­րին խուփն է, որ երեք թե­­լով կա­­պուած է մարմնին։ Աւե­­լին՝ հա­­յու­­հի­­­ներ, աւան­­դո­­­ւած Ոս­­կե­­­դարէն, սի­­րեցին այդ նուրբ ծաղ­­կի անու­­նը ըն­­դունիլ որ­­պէս անձնա­­նուն- Շու­­շան, Շու­­շա­­­նիկ, Շու­­շիկ, Շու­­շօ։ Հա­­յոց աշ­­խարհի այդ փափ­­կա­­­սուն տի­­կին­­նե­­­րէն մէկն էր քաջ Վար­­դա­­­նի մայ­­րը։ Մեր պատ­­մա­­­գիր­­ներ կը յի­­շեն նաեւ «բա­­րեպաշտ, նա­­հատակ, իշ­­խա­­­նու­­հի, թա­­գու­­հի» եւ այլ Շու­­շաններ։

Բառս, շատ բնա­­կան էր, դար­­ձաւ տե­­ղանուն, յատ­­կա­­­պէս Վա­­նայ շրջա­­նի մէջ, չէ՞ որ ան մեր երկրի հա­­րազատ ծա­­ղիկն էր, ինչպէս Յով­­հաննէս Թու­­մա­­­նեանը եր­­գեց. «Կանգնած էի ես էն երազ հով­­տում։ / Շուրջս շու­­շաններ, ան­­վե՜րջ շու­­շաններ»։ Ուստի ու­­նե­­­ցանք գե­­ղատե­­սիլ գիւ­­ղեր՝ Շու­­շան, Շու­­շանս, Շու­­շա­­­նիկ, Շու­­շա­­­նից, Շու­­շանցի ու Վա­­նի մօտ լեռ մը՝ Շու­­շա­­­նից։ Վա­­նի մէջ, ներ­­քին Վա­­րագի մօտ էր նաեւ Շու­­շա­­­նից Սուրբ Գե­­ւորգ եկե­­ղեցին, օծո­­ւած իր հիմ­­նա­­­դիրի՝ Սե­­նեքե­­րիմ թա­­գաւո­­րի Շու­­շան դուստրի անու­­նով։ Իսկ Բա­­գարա­­նի Սուրբ Թէոդո­­րոս վան­­քի դի­­մաց Աշոտ թա­­գաւո­­րի քոյր Շու­­շանն ալ նոյնպէս իր անու­­նով շի­­նել տո­­ւաւ նոր վանք մը։

Ի հար­­կէ, շու­­շան ծա­­ղիկը, որ ու­­նի բա­­զաթիւ գոյն եւ տեսք, հա­­յոց լե­­զուաշ­­խարհի մէջ պի­­տի ու­­նե­­­նար տե­­ղական տար­­բե­­­րակ­­ներ։ Այսպէս՝ բառս Զէյ­­թունի մէջ կը հնչէր «շու­­շոն», Սալ­­մաստի մէջ՝ «շիւ­­շան»։

«Շու­­շան» բա­­ռը, սկսե­­լով Աս­­տո­­­ւածա­­շունչի թարգմա­­նու­­թե­­­նէն, անուշ զարդ եղաւ նաեւ հա­­յոց գրա­­կանու­­թեան հա­­մար։ Սուրբ Գիր­­քի մէջ ան յի­­շուե­­ցաւ 23 ան­­գամ։ Ու­­շագրաւ են հե­­տեւեալ խօս­­քե­­­րը. «Ես՝ ծա­­ղիկ դաշ­­տաց, շու­­շան հով­­տաց», «Իբ­­րեւ շու­­շան ի մէջ փշոց», «շրթունք նո­­րա շու­­շանք»...։ Շու­­շան բա­­ռով է, որ միջ­­նա­­­դարեան տա­­ղասաց Խա­­չատուր Կա­­ֆացին գո­­վեր­­գեց Աս­­տո­­­ւածած­­նի գե­­ղեց­­կութիւ­­նը. «Իմա­­նալի շու­­շան հով­­տաց, / Անու­­շա­­­հոտ ծա­­ղիկ դաշ­­տաց»։ Այդ խօս­­քե­­­րը իրենց ար­­մատնե­­րը ու­­նէին Գրի­­գոր Նա­­րեկա­­ցիի տա­­ղասա­­ցու­­թեան խո­­րու­­թիւննե­­րու մէջ. «Շու­­շան հով­­տաց, ծա­­ղիկ դաշ­­տա՛ց։ / Դասք մար­­գա­­­րէիցն / եր­­գեն ի յայն բլրին վե­­րայ, / ահա նա լեառն շու­­շա­­­նի»։

Հա­­յոց լե­­զուի մէջ, աւե­­լի քան աշ­­խարհի բո­­լոր այլ լե­­զու­­նե­­­րը, «շու­­շան» բա­­ռը ու­­նե­­­ցաւ յա­­տուկ փայլ։ Ան կազ­­մեց քնա­­րական բա­­ռերու գե­­ղեցիկ փունջ մը։ Ահա սի­­րուն օրի­­նակ­­ներ՝ միջ­­նա­­­դարեան հա­­մառօտ ակ­­նարկու­­թիւննե­­րով. շու­­շա­­­նազարդ «Անդ շու­­շա­­­նազարդ կու­­սանքն պա­­ճու­­ճին», շու­­շա­­­նազար­­դեալ «Զհո­­վիտս քո շու­­շա­­­նազար­­դեալ», շու­­շա­­­նական «Եւ ՛ի խո­­րոց ծո­­վէ աշ­­խարհի շու­­շա­­­նական շո­­ղոք ամ­­բարձար», շու­­շա­­­նափայլ «Շու­­շա­­­նափայլ զար­­դա­­­րեցաւ երա­­նելին սուրբ Սու­­քիաս», շու­­շա­­­նաբեր «Հո­­վիտ շու­­շա­­­նաբեր», շու­­շա­­­նագոյն «Կու­­սանք ընդ կու­­սին Մա­­րիամու պսա­­կես­­ցին շու­­շա­­­նագոյն փայ­­լուն պսա­­կովն»։ Նոր ժա­­մանակ­­նե­­­րուն մեր պար­­տէ­­­զին մէջ ծաղ­­կե­­­ցան նոր ածա­­կան­­ներ ու անոնք մե­­զի տո­­ւին բա­­նաս­­տեղծա­­կան պատ­­կերներ, ինչպէս՝ «շու­­շա­­­նաբոյր գետ» (Յ. Շի­­րազ), «շու­­շանմար­­մին մա­­նուկներ» (Սիաման­­թօ), «շու­­շա­­­նազ­­գեստ նոր հար­­սե­­­ր» (Դ. Վա­­րու­­ժան), «շու­­շա­­­նաթոյր մի­­սերը կայսրու­­հի­­­ներու» (Յ. Օշա­­կան)։

Շու­­շա­­­նաբոյր է հայ­­կա­­­կան քնա­­րեր­­գութիւ­­նը, որու մէջ կայ ազ­­նո­­­ւու­­թիւն մը։ Ծաղ­­կա­­­քաղ մը եթէ կա­­տարենք, յար­­գե­­­լի ըն­­թերցող, կը տես­­նենք հայ­­րե­­­նի ըն­­դարձակ դաշ­­տեր, «շու­­շաննե­­րով» ողո­­ղուած։

Մի­­սաք Մե­­ծարեն­­ցը նկա­­րագ­­րեց մա­­նուկ մը, որ ու­­նի «Շու­­շան լու­­սացնցուղ երազ», իսկ ի՛նքը, բա­­նաս­­տեղծը երա­­զեց «Համ­­բո՜յր շու­­շա­­­նի»։ Պետ­­րոս Դու­­րեանը զմայ­­լե­­­ցաւ գե­­ղեց­­կուհիի մը մատ­­նե­­­րուն. «Մատ­­նե­­­րովդ զերթ շու­­շան / Կը փետ­­տէիր ծա­­ղիկ մի»։ Ըստ Դու­­րեանի, առ­­տուն «ճա­­կատը շու­­շան» մա­­նուկ էր։ Դու­­րեանը 1869-ին, Տիգ­­րան Չու­­խա­­­ճեանի երաժշտու­­թեամբ բե­­մադ­­րեց թա­­տերա­­խաղ մը՝ «Վարդ եւ շու­­շան»։ Վա­­հան Թէ­­քէեանը, «Եկե­­ղեցին Հայ­­կա­­­կան» բա­­նաս­­տեղծու­­թեան մէջ լսեց գետ մը. «Ուր շու­­շաններ կը ծաղ­­կին Շա­­րակա­­նի գե­­տին մօտ»։ Վա­­հան Տէ­­րեանը տե­­սաւ սեւ շու­­շաններ. «Սեւ շու­­շան... Ցնո՛րք ծա­­ղիկ, սեւ շու­­շան»։ Տէ­­րեանը շու­­շա­­­նով նկա­­րեց թախ­­ծոտ այլ պատ­­կերներ. «Սեւ գի­­շե՜ր, եւ յու­­շե՜ր, եւ խո­­հե՜ր ան­­հա­­­մար, / Մո­­ռացո­­ւած երազ­­ներ՝ շու­­շաններ թա­­ռամած»։ Պոլ­­սոյ մէջ այս միտ­­քե­­­րը կրկնեց Ռու­­բէն Սե­­ւակը. «Ահա թօշ­­նած շու­­շաննե­­րով քեզ կու գամ, / Չծաղ­­կե­­­լով սի­­րոյ նի­­հար վար­­դե­­­նին, / Ահա իմ սեւ շու­­շաննե­­րովս քեզ կու գամ»։ Դա­­նիէլ Վա­­րու­­ժա­­­նը շու­­շա­­­նին նո­­ւիրեց կու­­սա­­­կան տո­­ղիկ­­ներ. «Աղջկանց մէջ սի­­րեմ միայն իմ …-ան / Եւ ծաղ­­կանց մէջ բա­­ժակն ան­­բիծ, սուրբ շու­­շա՛ն»։ Այդ ձայնն է, որ Մի­­քայէլ Նալ­­պանտեանը ար­­ձա­­­գան­­գեց մեր գրա­­կան աշ­­խարհի արե­­ւելեան դաշ­­տե­­­րու մէջ. «Համ­­բոյր էր դրոշ­­մում / Կոյ­­սի շու­­շան շուրթե­­րին»։ Եղի­­շէ Չա­­րեն­­ցի հա­­մար շու­­շան էր իր պաշ­­տե­­­լի սի­­րու­­հին. «Միայն դո՜ւ, լոյս ու շու­­շան / Եւ չկայ ո՜չ մի ու­­րիշ»։ Վեր­­ջա­­­պէս Ռե­­թէոս Պէր­­պէ­­­րեանը բա­­նաս­­տեղծ Տի­­րան Չրա­­քեանին ուղղած նա­­մակին մէջ գրեց հե­­տեւեալ գնա­­հատան­­քը. «Քու մէջդ բա­­նաս­­տեղծ մը կայ, Ինտրա... Վարդ-շու­­շան առա­­ւօտ­­նե­­­րը եւ ստո­­ւերոտ երե­­կոնե­­րը ծունկի կը դնեն զքեզ»։

«Շու­­շան» բա­­ռը երե­­ւաց նաեւ հայ­­կա­­­կան գրատ­­պութեան էջե­­րուն վրայ։ 19-րդ դա­­րուն ան ըն­­տիր գիր­­քե­­­րու անունն էր. «Վկա­­յաբա­­նու­­թիւն սրբոյն Շու­­շանկան դստեր Մե­­ծին Վար­­դա­­­նայ», Վե­­նետիկ, 1853, «Շու­­շա­­­նիկ դուստր մե­­ծին Վար­­դա­­­նայ հա­­յոց սպա­­րապե­­տի ։ Ող­­բերգու­­թիւն ազ­­գա­­­յին պատ­­մութիւ­­նից», Թիֆ­­լիզ, 1860, «Շու­­շան Շա­­ւար­­շա­­­նայ», Կ. Պո­­լիս, 1875, «Դա­­տապար­­տեալն Շու­­շան», Րուսճուք, 1888, «Վարդ եւ շու­­շան։ Բա­­նաս­­տեղծու­­թիւնք», Կ. Պո­­լիս, 1886, «Շու­­շան։ Ող­­բերգու­­թիւն երեք արա­­րուա­­ծով։ Թիւրքա­­հայե­­րի կեան­­քից», Ս. Պե­­տեր­­բուրգ, 1890։

Ապա եկաւ Կո­­միտաս վար­­դա­­­պետը, յօ­­րինեց շու­­շա­­­նաբոյր աղօթք մը, մեր հրա­­ժեշ­­տի կտո­­րը այ­­սօր, ու զայն նո­ւիրեց օր. Լո­­ւիզ Գա­­ւաք­­ճեանին.

Վա՛րդ, ու կա­­թէ՝ կար­­միր ոգիդ,

Ճեր­­մակ շու­­շան՝ սիրտ ու հո­­գիդ։

 

Շու­­շա­­­նի բա­­նաձե­­ւի բա­­ցայայ­­տութիւ­­նը

*- Կա­­նոնա­­ւոր ծա­­ղիկ

P 3+3- Պարզ ծաղ­­կա­­­պատ, բաժ­­նուած պսա­­կաթեր­­թեր, եր­­կու շար­­քով շրջա­­նաձեւ դա­­սաւո­­րուած։

A 3+3- Առէջ­­նե­­­րը ազատ են, եր­­կու շար­­քով շրջա­­նաձեւ դա­­սաւո­­րուած։

3- Վար­­սանդը մէկ հատ է, կազ­­մո­­­ւած՝ երեք միաձու­­լո­­­ւած պտղա­­թեր­­թիկնե­­րով, հան­­գոյցը վերն է։