ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
norayrdaduryan@gmail.com
Հայկական տաղասացութեան նուիրուած յօդուածաշարքս իր աւարտին կը հասնի։ Այսօր, վերջին անգամ պիտի զբօսնունք տոհմիկ ստեղծագործութիւններու բուրումնաւէտ պարտէզին մէջ, ընտիր ծաղկաքաղ մը պիտի կատարենք ու պիտի վայելենք միջնադարեան հեշտալուր մեղեդիներ։
Յարգելի ընթերցող, հայկական գրականութիւնը ունի 1600 տարուայ գրաւոր պատմութիւն, որուն 14 դարը հին եւ միջնադարեան շրջան է, երբ Հայաստան երկիրը գոյութիւն չունէր որպէս քաղաքական միաւոր, ազգի ճակատագիրը ենթակայ էր օտար տիրողներու պատահական կամքին։ Ալեկոծեալ, անհաստատ, արիւնալի այդ ժամանակներուն, ազգի ստեղծագործ միտքը, գրական արտադրութիւնը երբեք կանգ չառաւ։ Ընդհակառակը, Հայկական լեռնաշխարհի մէջ ծնունդ առին համաշխարհային արժէք ներկայացնող դէմքեր, գրական ինքնատիպ եւ հետաքրքրական էջեր։ Այն ժամանակ, հայու ազատատենչ եւ քրիստոնէական հաւատքով տոչորուած ոգին իր կենսունակութիւնը պահեց տաղերու մէջ։
Տաղը, բանաստեղծական եւ երաժշտական արուեստներու համադրութիւնն է։ Ի տարբերութիւն «անանուն» ժողովրդական երգի կամ բանահիւսութեան, տաղը հեղինակային է։ Ան ստեղծուեցաւ զարգացող քաղաքային միջավայրի մէջ, առնչութիւն ունի քաղաքաբնակ հայու կենցաղի եւ ընկերային յարաբերութիւններու հետ։Տաղասացը արհեստավարժ բանաստեղծ է, երաժիշտ եւ կատարող, տաղերգութիւնը կը համարէ իր հիմնական արհեստը,- ինչպէս Յովհաննէս Թլկուրանցին ըսեր է. «Այդ է քո գործ զօրհանապազ»։ Տաղը լայն ժողովրդականութիւն վայելեց, հնչեց հասարակական հաւաքոյթներու, խնճոյքներու եւ տօնակատարութիւններու ժամանակ։ Իսկ այժմ, յիշենք չորս ինքնատիպ դէմքեր, որոնք կենսասէր եւ հայրենասէր երգերով ճոխացուցին հայկական գրականութիւնը։
Նահապետ Քուչակը վանեցի է, ծննդեան տարին՝ անյայտ։ Մահացեր է 1512 թուականին, թաղուեր է Խառակոնիս գիւղի Ս. Թէոդորոս եկեղեցւոյ առջեւ։ Մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբը իր տապանաքարը ուխտատեղի է եղած։ Քուչակը հեղինակած է «հայրեն»ներ՝ չորս տողանոց բանաստեղծութիւններ։ Ուրոյն է հայրենի կառոյցը, իւրաքանչիւր տող ունի 15 վանկ, 7+8 վանկ սկզբունքով երկու կիսատողեր։ Ահա քուչակեան նմոյշ մը. «Եկո՛, քեզի նուռ մի տամ...», 7 վանկ, «...կ՚ըտրէ՛, տե՛ս, քանի՞ հատ ունի», 8 վանկ։
Քուչակի հայրենները սիրահար զոյգի ջերմ զրոյցներ են։ Պարզ ու գողտրիկ է հետեւեալը. (Տղան) «Եկո՛, քեզի նուռ մի տամ, կտրէ, տե՛ս, քանի՞ հատ ունի։ Ամէն հատի պագ (համբոյր) մի տուր, աւելին հարամ թէ պիտի»։ (Աղջիկը) Գնա՛ ծօ, տղայ տխմար, ես զքեզ խելօք կու գիտի, ամէն հատին պա՞գ մի տամ, ո՞ր եղեր, կամ ո՞ւր ՛տի (պիտի) լինի»։
Քուչակը կը սիրէ անկաշկանդ ու համարձակ գովաբանութիւններ հիւսել իր եարին համար, ուր կայ փոխադարձ, ազնիւ սէր, ու չենք տեսներ գռեհիկ մարմնապաշտութիւն. «Թուխ աչք եւ ունքեր ունիս, լայն ճակատ ու կարմիր երես. / Այդ ճերմակը դ որ դուն ունիս, զշամամ ծծերդ որ ի ներս, / Մեռնիս, այլ անդին երթաս, զայդ ճերմակ ծոցիկը դ ի՞նչ անես, / Զամէնն որդեԲրն ուտեն, - դու է՞ր զիս մահրում կու պահես»։ Քառեակի մէջ լսելի է վաղահաս մահուան սարսափը, երկրային կեանքը լիովին վայելելու անմիջական փափաքը՝ երբ դեռ գարուն է, ծիլ ու ծաղիկ։
Բնութեան պատկերներու համեմատութիւններով Քուչակը կը փառաբանէ իր սիրածը. «Աչերդ է ծովէն առած, եւ ուներդ է ի թուխ ամպէն. / Այդ քո պատկերքդ սուրաթդ ի վարդին կարմիր տերեւէն. / Ուր որ դու կանգնած լինիս, չէ պատեհ վառեն մոմեղէն. / Ծոցուդ լոյսն դուրս ծագէ, գէմ ելնէ մեռելն ի հողէն»։ Ըստ Քուչակի, կեանքը արժէք չունի առանց չքնաղ եարի. «Ես աչք ու դու լոյս, հոգի, առանց լոյս՝ աչքն խաւարի. / Ես ձուկ ու դու ջուր, հոգի, առանց ջուր՝ ձուկն մեռանի. / Երբ զձուկն ի ջրէն հանեն ’ւ (եւ) ի այլ ջուր ձգեն, նայ ապրի, / Երբ զիս ի քենէ զատեն, քան զմեռնելն այլ ճար չի լինի»։
Յատկանշական են Քուչակի «եռանկիւնաձեւ» երկը խօսութիւնները, ուր առանձնացած զոյգը կը զգայ երրորդի մը կասկածելի ներկայութիւնը։ Ահա օրինակ մը. « Առաւօտ, դու յետ կեցիր, որ զմեր խաղն չաւիրես. / Գաս, զլոյսն ի վրայ բերես ու զիս իմ եարէս բաժանես»։ Փոխաբերութիւն է «առաւօտ»ը, ան բամբասող բերան է կամ՝ չար աչք, գաղտնատես, գաղտնալուր, որ կ՚ուզէ սէրը խոչընդոտել։
Ուշ-միջնադարուն մէկ նիւթ դեռ կը մնար այլաբանական- ազգային ազատագրական միտքը։ Այդ օրերուն յայտնուեցաւ պոլսահայ բանաստեղծ, երաժիշտ, գիտնական եւ հրատարակիչ, ազգային եւ կրթական լուսաւորութեան ռահվիրաներէն Պաղտասար Դպիրիը (1683-1768)։ Անոր ամենայայտնի ստեղծագործութիւնն է «Ի ննջմանէդ արքայական» այլաբանական տաղը. «Ի ննջմանէդ արքայական, զարթիր, նազելի իմ, զարթիր։ / Էհաս նշոյլն արեգական, զարթիր, նազելի իմ, զարթիր։ / Պատկեր սիրուն, տիպ բոլորակ, լրացելոյ լուսնոյն քատակ, / Ոչ գտանի քեզ օրինակ, զարթիր, նազելի իմ, զարթիր»։ Սիրային բանաստեղծութեան մը տպաւորութիւնը ձգող այս կտորի մէջ պատկերուած սիրունատես նազելին Մայր Հայաստանն է, որ զրկուած է իր մարտական ոյժերէն ու մնացեր է արքայական քունի մէջ։ Իսկ այժմ, պէտք է, որ արթննայ, որովհետեւ հասած է արեգակի նշոյլը, եկած է ազգային արթնութեան ժամանակը։
Պետրոս Ղափանցին վերանորոգուող հայկական դասական բանաստեղծութեան ներկայացուցիչներէն է։ Էջմիածնի միաբան էր։ Ուղարկուեցաւ նախ Ռումելի, ապա՝ Ղրիմ, Պոլիս, Արմաշ, Ադրիանապոլիս, որպէս վերատեսուչ, իսկ ծեր հասակին՝ Նիկոմիդիա, որպէս թեմի առաջնորդ, ուր մահացաւ 1784ին։ Երգահան էր Ղափանցին։ Անոր ամենայայտնի ստեղծագործութիւններէն մէկն է «Առաւօտեան քաղցր» տաղը. «Առաւօտեան քաղցր եւ անոյշ հովերն, / Մերձեալ հնչեն մեղմով թփոցդ քովերն, / Արդ, ծածանին աչացս լցեալ ծովերն. / Բացիր, բացիր, իմ կարմիր վարդ աննման»։ Ինչպէս Պաղտասար դպիրի երգը, այս մէկն ալ կարելի է ըմբռնել, որպէս այլաբանական գործ։ (Ղափանցին աշակերտած է Պաղտասար դպիրին) «Կարմիր վարդ»ը Մայր Հայաստանն է, գեղատեսիլ եւ աննման։ Իսկ, «...Դարձեալ առ ազգն իւր սիրելի» խորագրեալ տաղի մէջ Ղափանցին կը մաղթէ, որ Հայաստանը մեծարանքի արժանանայ եւ փայլի բոլոր այլ պետութիւններու մէջ. «Ի կայսերաց պատուասիրեալ միշտ մեծարիս, / Ի սուրբ գրի արձանացեալ երգաբանիս, / Քան զարեգակն ի մէջ ծաղկանց գերափայլիս, / Զի քեւ եւ ես երջանկանամ տարին բոլոր»։
Եւ ահա հայկական տաղերգութեան ամենէն կենսուրախ ու վերջին դէմքը՝ բանաստեղծ, երգահան, ձեռագիրներու ծաղկող, որմնանկարիչ, Վրաստանի թագաւոր Վախթանգ Զ.ի պալատական երգիչ (եւ նկարիչը), Սայաթ Նովայի նախորդը եւ հոգեշնչողը՝ Նաղաշ Յովնաթան։
Նաղաշ Յովնաթանը ծնած է 1661ին գինեւէտ Նախիջեւանի Շոռոթ գիւղի մէջ։ Յիշէնք, թէ Նախիջեւանը Գողթան երգիչներու օրրանն էր։ Նաղաշ Յովնաթանը, սիրային եւ խոհական երգերու հարուստ ժառանգութիւն ձգեց խնճոյքի ուրախ սեղաններուն վրայ։ Բնութիւնն ու գարունն են անոր ներշնչման աղբիւրը։ Ն. Յովնաթանը դրուատեց աշխատասիրութիւնը, գիտութիւնը եւ ստեղծագործ կեանքը։ Անոր նշանաբանն էր. «Լաւ է ընդ իմաստնոց միշտ քաղցած մնալ, քան ընդ տգիտաց ուտել ու ցնծալ»։ Ըստ Ն. Յովնաթանի չկայ գեղեցկութիւն առանց սիրոյ. «Լուսնի նման պայծառ երես բոլորած, / Ես մնացի կարօտ՝ համբուրից համար. / Վարսերդ ոսկի թելի նման ոլորած, / Ես մնացի կարօտ՝ ետ տալոյ համար։ / Ունքերդ կապել է կամար կրակով, / Աչքերդ վառել է պայծառ ճրագով, / Ափսոս, որ ծածկել ես բարակ լաչակով. / Ես մնացի կարօտ՝ տեսնելոյ համար»։ Մարդը աշխարհ եկած է վայելելու համար, եարը արժանի է բնական գեղեցկագոյն համեմատութիւններով կատարուած փառաբանութեան. «Բերանդ՝ կարմիր գինի, լեզուդ՝ համեղ նուշ, / Դու մինակ կու խմես ու կ՚անես անոյշ, / Նաղաշն թողել ես ծարաւ ու բէուշ. / Ես մնացի կարօտ՝ խմելոյ համար»։
Յօդուածը կը վերջանայ Ն. Յովնաթանի ցնծալից մէկ երգով. «Նստեմք ի մէջլիս, հարք եւ եղբարք եւ մեծ պարոնայք, / Գոհանամք զՏեառնէ, որ ունիմք սեղան, դուք միշտ շէն կենայք։ / Խնդրեմք, որ այսօր, քան զամենայն օր, շատ ուրախանայք։ / Թասերն չինի, կարմիր գինի, ձեզ անոյշ լինի, ձեզ անոյշ լինի»։
Նոյնպէս մենք, յարգելի ընթերցող, երգենք մեր տաղերը, ուրախանանք եւ միշտ փառք տանք հայրենի գինեւէտ մայր հողին։ Հայկական տաղերով թող հարուստանայ ձեր սեղաններն ու հաւաքոյթները։
