ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՆԱՒ

Հայկական բա­ռե­րու խորհրդա­­­­ւոր ծո­­­­վուն մէջ, յար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­լի ըն­­­­թերցող, ու­­­­թը տա­­­­րի է, որ կը նա­­­­ւար­­­­կենք։ Խարսխե­­­­ցինք բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ բա­­­­ռերու առ­­­­ջեւ, մեր տո­­­­ղերու վրայ փո­­­­խադ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­ցինք «մե­­­­խակ», «գի­­­­նի», «կաթ», «շա­­­­քար», «շու­­­­շան» ու «գո­­­­հար»...։ Մեր նա­­­­ւամա­­­­տեանի մէջ նշե­­­­ցինք լե­­­­զուա­­­­կան առաս­­­­պելներ, ար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­նագ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­ցինք հմա­­­­յիչ զրոյցներ։ Անոնք ու­­­­նէին Հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան լեռ­­­­նաշխար­­­­հի բար­­­­բառնե­­­­րու քաղցր բոյ­­­­րը։ Բայց մէկ բառ, միավանկ մը պարզ, վշտա­­­­ցաւ, կար­­­­ծեց թէ ան­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­սուած է- «նաւ» բառն էր ան։

«Նաւ»։ Ինչ խորհրդա­­­­ւոր եւ հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նաբաղձ բառ, երե­­­­ւակա­­­­յու­­­­թիւննե­­­­րու եւ երա­­­­զանքնե­­­­րու հա­­­­ւատա­­­­րիմ փո­­­­խադ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­միջո­­­­ցը, Վա­­­­նայ ծո­­­­վէն ծնած, ապա ծո­­­­վէ ծով պե­­­­տակա­­­­նացած, իսկ այժմ ծո­­­­վազուրկ դար­­­­ձած հայ ազ­­­­գի հա­­­­մար։ Այ­­­­սօր, յար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­լի ըն­­­­թերցող, խօ­­­­սինք այդ թե­­­­ւաւոր բա­­­­ռի մա­­­­սին։ Ձեզ հա­­­­րիւր տա­­­­րի ետ տա­­­­նիլ կ՛ու­­­­զեմ, եր­­­­թալ Երե­­­­ւանի գիւ­­­­ղե­­­­­­­­­­­­­­­րէն Քա­­­­նաքե­­­­ռի բար­­­­ձունքնե­­­­րը ու զրոյց մը կա­­­­տարել «Նա­­­­ւը լե­­­­րան վրայ» վէ­­­­պի գրա­­­­կան հե­­­­րոս՝ հե­­­­ռաւոր նաւ ուղղու­­­­թիւննե­­­­րու նա­­­­ւապետ Արա Հե­­­­րեանի հետ։

- Նաւս շատ մեծ չէ։ Բայց Սե­­­­ւանի ափա­­­­մերձ աւան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն հա­­­­մար տնտե­­­­սական, ռազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­վարա­­­­կան նշա­­­­նակու­­­­թիւնը ան­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­մեմա­­­­տելի կրնայ ըլ­­­­լալ, եթէ խո­­­­չըն­­­­դոտներ չստեղ­­­­ծո­­­­­­­­­­­­­­­ւին եւ զայն կա­­­­րենամ լիճ հասցնել։

- Առաս­­­­պե­­­­­­­­­­­­­­­լական պատ­­­­կեր է ձեր ստեղ­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­ծը Պա­­­­րոն Հէ­­­­րեան. նաւ մը լե­­­­րան վրայ։ Թէեւ, հա­­­­յու մտքին հա­­­­մար նոր չէ այս տե­­­­սարա­­­­նը. ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­ցեր ենք Նո­­­­յան Տա­­­­պանը, ահա սա դի­­­­մացի սա­­­­րի կա­­­­տարին։

1918 թո­­­­ւակա­­­­նին Արա Հէ­­­­րեանը յա­­­­ջողած է Պա­­­­թու­­­­մէն նաւ մը գտնել, շո­­­­գեկառ­­­­քով Երե­­­­ւան փո­­­­խադ­­­­րել, ապա զայն թո­­­­կերով քա­­­­շել մին­­­­չեւ Քա­­­­նաքե­­­­ռի բար­­­­ձունքնե­­­­րը։ Այժմ, օրո­­­­ւան վեր­­­­ջին ժա­­­­մերուն, այդ տա­­­­ժանե­­­­լի աշ­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­տան­­­­քի հա­­­­մար վար­­­­ձո­­­­­­­­­­­­­­­ւած գիւ­­­­ղա­­­­­­­­­­­­­­­ցիներն ու անոնց եզ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը հան­­­­գիստի քա­­­­շուած են, իսկ Հէ­­­­րեանը, գիւ­­­­ղի Ս. Յա­­­­կոբ եկե­­­­ղեց­­­­ւոյ մէջ ամ­­­­փո­­­­­­­­­­­­­­­փուած է իր խո­­­­հերուն մէջ։

- Այս նա­­­­ւը մեր նոր հան­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­պետու­­­­թեան հա­­­­մար յոյ­­­­սի խորհրդան­­­­շան կրնայ ըլ­­­­լալ։

- Ճիշդ է։ «Նաւ» բա­­­­ռը մեր հո­­­­գեւոր գրա­­­­կանու­­­­թեան մէջ, նոյնպէս ճար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­րապե­­­­տու­­­­թեան եւ բա­­­­նաս­­­­տեղծու­­­­թեան մէջ յոյս եւ փրկու­­­­թիւն խորհրդան­­­­շեց։ Ան եւ անոր յար­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­րանքնե­­­­րը, ինչպէս՝ «նա­­­­ւահան­­­­գիստ», «թռչնա­­­­րան», «խա­­­­րիսխ», «առա­­­­գաստ»՝ ստեղ­­­­ծե­­­­­­­­­­­­­­­ցին փո­­­­խաբե­­­­րու­­­­թիւններ եւ նմա­­­­նար­­­­կութիւններ՝ հարստա­­­­ցու­­­­ցին եւ պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րալից դար­­­­ձուցին մեր լե­­­­զուն։ Պա­­­­րոն Հէ­­­­րեան, այս եկե­­­­ղեցին, որուն մէջ գտեր էք մտքի խա­­­­ղաղու­­­­թիւն, «նաւ» մըն է, ֆրան­­­­սե­­­­­­­­­­­­­­­րէն, պուլկա­­­­րերէն, ռու­­­­սե­­­­­­­­­­­­­­­րէն nef, իտա­­­­լերէն navata, սեր­­­­պե­­­­­­­­­­­­­­­րէն, փոր­­­­թուկա­­­­լերէն, անգլե­­­­րէն nave, լե­­­­հերէն nawa, քան­­­­զի ճար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­րապե­­­­տու­­­­թեան մէջ «նաւ» կը կո­­­­չուի եկե­­­­ղեց­­­­ւոյ հիմ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­կան մա­­­­սը, սիւ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­շարե­­­­րու մի­­­­ջեւ, հա­­­­ւատա­­­­ցեալ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն հա­­­­մար սահ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նուած տա­­­­րածու­­­­թիւնը։ Ան կը գտնո­­­­ւի խո­­­­րանին եւ մուտքի սրա­­­­հին մի­­­­ջեւ։ Ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­ցեր ենք «միանաւ» եւ «եռա­­­­նաւ» եկե­­­­ղեցի­­­­ներ։ «Եռա­­­­նաւ» է այն եկե­­­­ղեցին, որ ու­­­­նի զոյգ սիւ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­շարե­­­­րով բաժ­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­ւած երեք «նաւ». կեդ­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­նական, աւե­­­­լի լայն եւ բարձր նա­­­­ւը, որ արե­­­­ւելեան կող­­­­մէն կ՚աւար­­­­տի կոն­­­­քով՝ ու անոր հիւ­­­­սի­­­­­­­­­­­­­­­սային եւ հա­­­­րաւա­­­­յին կող­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­րը՝ եւս եր­­­­կու նաւ, որոնք կը կո­­­­չուին «կո­­­­ղային նա­­­­ւեր»։ Մեր հնա­­­­գոյն «եռա­­­­նաւ» եկե­­­­ղեցի­­­­ներն են Քա­­­­սաղի, Աղ­­­­ցի, Երե­­­­րու­­­­քի եւ Եղո­­­­ւար­­­­դի տա­­­­ճար­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը, Ծի­­­­ծեռ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­վան­­­­քը, Դո­­­­ւինի կա­­­­թողի­­­­կէ եկե­­­­ղեցին։ Իսկ չէ՞ որ դուք նա­­­­ւերը ան­­­­շարժ պա­­­­հելու հա­­­­մար ծո­­­­վու յա­­­­տակը կ՚ար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­կէք խա­­­­րիսխ, նոյնպէս՝ եկե­­­­ղեցի­­­­ները ամ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­ցուած կ՚ըլ­­­­լան երկրին՝ «գետ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­խարիսխ»ով, այ­­­­սինքն, ամ­­­­բողջ շի­­­­նու­­­­թիւնը կրող, յա­­­­ճախ աս­­­­տի­­­­­­­­­­­­­­­ճանա­­­­ւոր պա­­­­տուան­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­նով։ Եւ եթէ «նաւ» մըն է տա­­­­ճարը, ան­­­­կասկած պի­­­­տի ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­նար «առա­­­­գաստ»։ Հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան ճար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­րապե­­­­տու­­­­թեան մէջ «առա­­­­գաստ» կը կո­­­­չուին այն չորս եռան­­­­կիւնա­­­­ձեւ գո­­­­գաւոր կա­­­­մար­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը, որոնց շնոր­­­­հիւ թմբու­­­­կը, իր գմբէ­­­­թով եւ վե­­­­ղարով՝ կը նստի տա­­­­ճարին վրայ։

Ինչպէս նա­­­­ւը կը սի­­­­րէ հո­­­­րիզոն­­­­ներ չա­­­­փել, նոյնպէս «նաւ» գո­­­­յակա­­­­նը սի­­­­րեց թե­­­­ւեր առ­­­­նել եւ ուռչիլ։ Այդ բա­­­­ռով ու­­­­նինք 150է աւե­­­­լի բարդ բառ, բո­­­­լորն ալ մեր երե­­­­ւակա­­­­յու­­­­թեան գե­­­­ղեցիկ ստեղ­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­գոր­­­­ծութիւններն են, ինչպէս՝ նա­­­­ւաբե­­­­րան, նա­­­­ւագոգ, նա­­­­ւախել, նա­­­­ւախոյ, նա­­­­ւակ­­­­մախք, նա­­­­ւակող, նա­­­­ւակ­­­­տուց, նա­­­­ւամա­­­­տեան, նա­­­­ւաշուրթ, նա­­­­ւատո­­­­մար, նա­­­­ւաց­­­­ռուկ, նա­­­­ւաքիթ...։ Որ­­­­պէս ծո­­­­վագ­­­­նաց ժո­­­­ղովուրդ, ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­ցեր ենք՝ պա­­­­տերազ­­­­միկ, հրձիգ, զօ­­­­րագլխա­­­­կան, զրա­­­­հեալ, վա­­­­ճառա­­­­կան եւ թեւ­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­կաւոր նա­­­­ւեր, նոյ­­­­նիսկ «գու­­­­մարտակ նա­­­­ւուց»։ Իսկ եթէ նա­­­­ւը փրկու­­­­թիւն էր քրիս­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­նեայի հա­­­­մար, ուստի նա­­­­ւապե­­­­տը պէտք էր ըլ­­­­լար փրկա­­­­րարը՝ Յի­­­­սուս Քրիս­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­սը։ Մես­­­­րոպ Մաշ­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­ցը նկա­­­­տեց այդ ու գրեց իր յայտնի շա­­­­րակա­­­­նը. «Ծով կեն­­­­ցա­­­­­­­­­­­­­­­ղոյս հա­­­­նապազ զիս ալէ­­­­կոծէ։ / Մրրկեալ ալիք թշնա­­­­մին ինձ յա­­­­րու­­­­ցա­­­­­­­­­­­­­­­նէ։ / Նա­­­­ւապետ բա­­­­րի լեր ան­­­­ձին իմոյ ապա­­­­ւէն»։

- Իսկ մենք, հա­­­­յազ­­­­գի ծո­­­­վագ­­­­նացներս գի­­­­տենք եւ դեռ եր­­­­կիւղա­­­­ծու­­­­թեամբ կը կար­­­­դանք Նա­­­­րեկա­­­­ցիի այն տո­­­­ղերը, ուր բա­­­­նաս­­­­տեղծը ման­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­նօ­­­­­­­­­­­­­­­րէն կը նկա­­­­րագ­­­­րէ Վա­­­­նայ լի­­­­ճի մէջ «վայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նի ալիք­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րէն խոր­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­կուած» եւ ծո­­­­վամոյն դար­­­­ձած նաւ մը՝ ղե­­­­կը գա­­­­լարած, կայ­­­­մը խլո­­­­ւած, առա­­­­գաս­­­­տը պատ­­­­ռած, առա­­­­սան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը խզո­­­­ւած, խա­­­­րիս­­­­խին ապա­­­­ւինու­­­­թիւնը լու­­­­ծո­­­­­­­­­­­­­­­ւած...

- Ըստ Նա­­­­րեկա­­­­ցիի, կեան­­­­քը հո­­­­գիին նա­­­­ւուղղու­­­­թիւնն է, մար­­­­մի­­­­­­­­­­­­­­­նը՝ անոր նա­­­­ւը։ Բա­­­­նաս­­­­տեղծը կ՚ու­­­­զէր գիտ­­­­նալ, թէ ար­­­­դեօք իր նա­­­­ւաբեկ հո­­­­գին դար­­­­ձեալ պի­­­­տի կեն­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­նանա՞յ. «Իցէ՞ ար­­­­դեւք տե­­­­սանել զփշրեալս նաւ ող­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­լի հոգ­­­­ւոյս ող­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­ցեալ»։ Նոյն արտայայտութիւնը, Մաշտոցէն ութը դար ետք կը լսենք Խաչատուր Կեչառեցիի տաղերու մէջ. «Տրտում կամ եւ տխուր ի յայսմ աշխարհիս,/ Ալեկոծեալ ծփիմ ի մարմնոյ նաւիս» Պա­­­­րոն Հէ­­­­րեան, ծա­­­­նօ՞թ էք Վա­­­­հան Թէ­­­­քէեանին։ Ձե­­­­զի տա­­­­րեկից պոլ­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­հայ բա­­­­նաս­­­­տեղծ մըն է, որ կը սի­­­­րէ խորհրդան­­­­շաններ օգ­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­գոր­­­­ծել։ Այս տա­­­­րի լոյս ըն­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­յեց նոր ժո­­­­ղովա­­­­ծու մը, որուն մէջ հա­­­­ճոյ­­­­քով կար­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­ցի «Եկե­­­­ղեցին Հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան» խո­­­­րագ­­­­րեալ բա­­­­նաս­­­­տեղծու­­­­թիւնը։ Հոն գտայ հե­­­­տաքրքրա­­­­կան փո­­­­խաբե­­­­րու­­­­թիւններ. «Եկե­­­­ղեցին հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան... կար­­­­ծես նաւ մ՛է ծփուն», «Եկե­­­­ղեցին հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան՝ ծո­­­­վուն դի­­­­մաց ալե­­­­կոծ՝ նա­­­­ւահան­­­­գիստ մ՚է խա­­­­ղաղ»։ Իսկ տաս­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­մեակ մը առաջ, 1908ին Վա­­­­հան Տէ­­­­րեանը «նաւ» բա­­­­ռով կը նկա­­­­րագ­­­­րէր իր ալե­­­­կոծեալ հո­­­­գին. «Իմ հո­­­­գին ծո­­­­վերում ան­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­նօթ / Մե­­­­նաւոր ու մո­­­­լոր մի նա­­­­ւակ»։ Նոյն բա­­­­նաս­­­­տեղծին պար­­­­տինք գրա­­­­կան գե­­­­ղեցիկ պատ­­­­կեր մը. «Նա­­­­ւը ճեղ­­­­քում է ջրի հա­­­­յելին»։ Նոյն օրե­­­­րուն, Պոլ­­­­սոյ մէջ Ռու­­­­բէն Որ­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­րեանը, որ քաջ ծա­­­­նօթ էր Նա­­­­րեկա­­­­ցիին, եւ որ այժմ գոր­­­­ծի պատ­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­ռով նա­­­­ւար­­­­կած է հե­­­­ռաւոր Ճի­­­­պու­­­­թի նա­­­­ւահան­­­­գիստը, մե­­­­զի պար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­ւեց հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան բա­­­­նաս­­­­տեղծու­­­­թեան ամե­­­­նէն յի­­­­շատա­­­­կելի երկտո­­­­ղերէն մէ­­­­կը. «Կեան­­­­քի նա­­­­ւակն հետք չթո­­­­ղուց իր ետին, / Մո­­­­ռացու­­­­մը առաւ ինձմէ ամէն բան»։ Իսկ, օր մը, պա­­­­րոն Հէ­­­­րեան, պի­­­­տի յայտնուի քնա­­­­րեր­­­­գակ մէկ այլ բա­­­­նաս­­­­տեղծ, ան պի­­­­տի նա­­­­ւար­­­­կէ մտքի ծո­­­­վերու մէջ, պի­­­­տի յօ­­­­րինէ երազ­­­­կոտ տո­­­­ղեր ու եր­­­­գի պի­­­­տի վե­­­­րածո­­­­ւի ան, անու­­­­նը պի­­­­տի ըլ­­­­լայ, կաս­­­­կած չու­­­­նիմ՝ «Յու­­­­սոյ առա­­­­գաստ». «...Պա­­­­րիր ծո­­­­վի վրայ, մեր յոյ­­­­սե­­­­­­­­­­­­­­­րից ծնո­­­­ւած նա­­­­ւակ, / Լո­­­­ղա, ծո­­­­վերն ի վեր՝պար­­­­զած ճեր­­­­մակ առա­­­­գաստներ...»։

- Իսկ ես մեր նո­­­­րագոյն պե­­­­տակա­­­­նու­­­­թիւնը կը դի­­­­տեմ որ­­­­պէս ազ­­­­գին «նաւ»ը։ Թող ան ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­նայ իմաս­­­­տուն եւ հե­­­­ռատես նա­­­­ւապետ­­­­ներ ու ան հաս­­­­նի հե­­­­ռաւոր հո­­­­րիզոն­­­­ներ։

- Հաս­­­­նի հե­­ռաւոր հորիզոններ։