Լաւ թող ըլլայ ձեր կեանքը, գործը լաւ, կինը լաւ (կամ՝ էրիկը),ընկերները լաւ, տունն ու տեղը լաւ... Իսկ, ի՞նչ է կը կարծէք, որ այդ բոլոր բարեմաղթութիւններու հասարակ կոտորակն է- ծառայասէր, համեստ միավանկ մը։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, եկէ՛ք, լաւութիւն մը ընենք այդ լաւահամբաւ բառին։ Կ՚առաջարկեմ, որ լաւ մը հասկնանք «լաւ» բառի պատմութիւնը, դարձնենք անոր լաւորակ էջերը, եւ ալ լսենք քանի մը լաւիմաց մարդու խրատն ու երգը։
Բնիկ հայկական բառ է ան։ Ստուգաբանական արմատները լաւ չեն ուսումնասիրուած, կամ լաւ եւս, լոկ այլ լեզուներու հետ համեմատութիւններ են կատարուած։ Մեր լաւագոյն լեզուաբանները եկած են այն եզրակացութեան, թէ բուն կը նշանակէ «ձեռքբերում, օգուտ, շահ, շահաւէտ»։
Գիրերու գիւտով սկսեր ենք լաւ արձանագրել անոր պատմութիւնը։ Առաջին անգամ զայն տեսեր ենք հոգեւոր-խրատական գրականութեան մէջ. «Լաւ է խոնարհ գեղջուկ՝ որ Աստուծոյ ծառայէ, քան զհպարտ փիլիսոփայ», «Լաւ է այժմէն յառաջատես լինել, եւ կանխաւ պատրաստել ինչ բարի, քան յուսալ յօգնութիւն այլոց», «Լաւ է լսել զպատուհաս իմաստնոյ, քան լսել մարդոյ զերգս անմտաց»,«Լաւ է մանուկ աղքատ եւ իմաստուն՝ քան զթագաւոր ծեր եւ անմիտ», «Լաւ է աղքատ՝ որ գնայ ճշմարտութեամբ, քան զմեծատուն սուտ»։
Ոսկեդարուն բառը զարգացաւ աւելի լաւ քան երբեք։ Լաւիմաց գրիչներ գրականացուցին անոր պատկերալից բարդութիւնները։ «Լաւակամ»ը յիշեց Խորենացին, «լաւագոյն»ը Եղիշէն, իսկ «լաւաբար», «լաւածանօթ», «լաւահայեաց» եւ «լաւորեար» բառերը՝ Ղազար Փարպեցին։ Ղազար Փարպեցիի գրիչին կը պարտինք հետեւեալ արտայայտութիւնը. «Ինձ լաւ լիցի մեռանել, քան եթէ զոք ի հաւատացելոց վասն անարժան գործոյ մատնել անաւրինաց»։ Ինչպէ՞ս մոռնանք Եղիշէ պատմիչի խրատը, թէ՝ «Լաւ է կոյր աչօք քան կոյր մտօք» (Այս մէկը, համբերեցէք 1500 տարի եւ դարձեալ պիտի յայտնուի։) Ունինք նաեւ՝ լաւազգի, լաւակն, լաւախօս, լաւատես, քաջալաւ եւ բարելաւ բառերը։
Այս բառը կը սիրէ բազմաթիւ պաշտօններ ընդունիլ։ Մակբայ է, երբ ըսենք, «Տախտակամածը լաւ փայլեցուցի», ածական է երբ ընկերակցի «միտք, մարդ, վարպետ, ընկեր, խօսք, վարք» եւ այլն գոյականներուն, իսկ գոյական կը դառնայ, երբ նախակրթարանի ուսուցչուհի մը աշակերտի տետրակին կարմիր մելանով գրէ «Լաւ»։ Յարգելի ընթերցող, դուք սորուած էք նաեւ, թէ միշտ չէ որ բառը կը գործածուի հաճելի վիճակներու մէջ, եթէ կերած էք «լաւ ապտակ», կամ՝ «լաւ ծեծ»։
Ուշ միջնադարուն հայ տաղասացներ լաւ մը իւրացուցին այս բառը։ Ֆրիկը խրատական խօսքերով հիւսեց երկարաշունչ բանաստեղծութիւն մը ու զայն կոչեց «Բան լաւ»։ Իսկ «Առակ լաւ եւ պիտանի» ժողովրդական աւանդութեան մշակումի մէջ ան խրատեց հեռու մնալ ագահութենէ։ 1260-1331 թուականներուն ապրած Խաչատուր Կեչառեցին ըսաւ. «Խաչատո՛ւր, առնել լաւ է, քան ասել եւ ոչ կատարել, աղքատ եւ արդար լաւ է, քան գիտուն եւ յոյժ մոլորել... Սակաւ գիտութիւն լաւ է, քան գիտել եւ ոչ կատարել, մին ձեռօք երկինս լաւ է, քան երկու ձեռօք դեգերել»։ 1500-ականներուն Յովհաննէս Թլկուրանցին, որ մեր առաջին աշխարհիկ բանաստեղծներէն էր, լաւ աչքով նայեցաւ հողեղէն գեղեցկուհիին. «Աղէկ պատկեր բոլոր եւ գեղեցիկ ես... Լաւ որ սիրես դու զիս՝ սիրեմ ես քեզ»։ 1600-ներուն աշուղ Նաղաշ Յովնաթանը, որ երաժշտական արուեստի լաւ վարպետ էր, Թիֆլիսի մէջ արտայայտուեցաւ այսպէս. «Լաւ է ընդ իմաստնոց միշտ քաղցած մնալ, քան ընդ տգիտաց ուտել ու ցնծալ»։ Նոյն քաղաքի մէջ, երկու դար յետոյ, Յովհաննէս Թումանեանն է, որ գրեց «լաւ» բանաստեղծութիւններ։ 1908 թուականին, ան նկարագրեց իր երազած տունը. «Ամենից սիրուն, լաւ տունը, որ կայ, / Էս գորշ խրճիթն է, / Էս հին խրճիթն է, / Գետի եզերքին, / Ծառերի տակին»։ 1917 թուականին բանաստեղծը գրեց քառեակ մը ու նկարագրեց իր ներաշխարհը. «Ինչքան ցաւ եմ տեսել ես, / Նենգ ու դաւ եմ տեսել ես, / Տարել, ներել ու սիրել,- / Վատը՝ լաւ եմ տեսել ես»։ Եւ ահա բանաստեղծի վերջին խրատը. «Հէ՛յ, պարոննե՛ր, ականջ արէք / Թափառական աշուղին, / Սիրո՛ւն տիկնայք, ճահե՛լ տղերք, / Լա՚ւ ուշ դրէք իմ խաղին։ / Ես լաւութեան խօսքն եմ ասում, / Որ ժպտում է մեր սրտին. / Ո՞վ չի սիրում, թէկուզ դուշման, / Լաւ արարքը, լաւ մարդին»։
Այդ տասնամեակներուն, երբ լաւ ընթացքի մէջ էր հայկական գրատպութիւնը, ակնկալելի էր, որ բազմաթիւ «լաւ» գիրքեր ունենայինք։ Ցաւօք սրտի՝ լոկ մէկ գիրք։ Ահա ձեզի ցոյց տամ այդ միակ հնատիպ գիրքը, որ իր խորագիրին վրայ ունի «լաւ» բառը։ Հնդկաստանի Կալկաթա քաղաքի մէջ 1841 թուականին լոյս տեսած պրակ մըն է համեստ. «Լաւ տետրակ ի սմայ պարունակին կարճառօտ քերականական զուարճութիւնք»։ Կը յիշէ՞ք Եղիշէ պատմիչի խօսքը։ Այդ մէկն ալ 2012 թուականին, Երեւանի մէջ դարձաւ գիրքի անուն, երբ լոյս տեսաւ հոգեբոյժ Յարութիւն Մինասեանի ստուար աշխատասիրութիւնը, «Լաւ է կոյր աչօք, քան կոյր մտօք»՝ ականաւոր կոյր հայերու կենսագրական բառարան։
Վերադառնանք մեր բանաստեղծներուն եւ մօտենանք մեր օրերուն։ Տէրեանը, այս բառով յայտնեց իր երկմտութիւնը. «Չգիտեմ՝ այս տխուր աշխարհում / Որն է լաւ, որը վատ. / Ես սիրում եմ աչքերդ խոհուն / Եւ խօսքերդ վհատ»։ Ապա Պարոյր Սեւակը, սիրահար տղայ, գրի առաւ քանի մը «լաւ» բանաստեղծութիւն։ Այսպէս էին վերնագիրները. «Եթէ լաւ է այն», «Ինչ լաւ է», «Լաւից դժգոհ», «Որ լաւ կը լինի», «Լաւագոյնը»։ Վերջինի մէջ ան գովերգեց ամէն ինչի «լաւագոյն»ը, ինչպէս՝ «Լաւագոյն ժպիտ ասուածը, անշո՛ւշտ, / Փակ աչքերովն է։ / Իսկ լաւագոյնը երազանքների՝ Բա՛ց աչքերովը»։ Ապա բանաստեղծը սիրոյ մէկ այլ խոստովանութիւն կատարեց. «Ինչ լաւ է, որ դու աշխարհի մէջ կաս... Ինչ լաւ է, որ դու լոկ պատմութիւն չես… Եւ ինչ լաւ է, ինչ լաւ է, որ բանաստեղծ եմ ես»։
Մեր յօդուածը, յարգելի ընթերցող, աւարտենք լաւ երգով մը, որ կասկած չունիմ, թէ լաւ տրամադրութիւն կը ստեղծէ ձեր մտքի մէջ.
Շրջում եմ ես տրտում,
Քո պատկերն իմ սրտում,
Քո խօսքերն իմ մտքում,
Իմ լաւ, իմ լաւ։