ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Համավարակի այս օրերուն երբ կեանքի զանազան բուլերու նման հրատարակչական աշխարհն ալ մատնուած էր սպասման անորոշ շրջանկի մը, «Արաս» հրատարակչատուն այդ օրերու ընթացքին թափ տուած համացանցային հրատարակութիւններու զուգահեռ ընթերցողին կը մատուէ նոր լոյս տեսած երկու հետաքրքրական գործեր եւս։
Անոնցմէ առաջինն է «Ախն ինկաւ հայու օճախին մէջ» տեսթաններու հաւաքածոն, որ հրատարակութեան պատրաստուած է ծանօթ պատմաբան Այհան Աքթարի ջանքերով։ Կարելի է ըսել, թէ այս ուսումնասիրութիւնը իր տեսակին մէջ եզակի երեւոյթ մըն է, քանի որ պատմաբանը քննարկելով հայատառ թրքերէն այս յանգաւոր պատումները կը յայտնաբերէ նաեւ յետեղեռնեան շրջանի բաւականին ընդարձակ պատկեր մը։
Իբրեւ ուրոյն գրական ոճ տեսթանները մեր պատմագրութեան մէջ շատ յատուկ նշանակութիւն ունին, քանի կը ներկայացնեն տուեալ ժամանակահատուածի մը ստոյգ դէպքերը ուղղակի ականատեսի վկայութեամբ։ Արդարեւ տեսթանները ունին նաեւ վաւերագրական բնոյթ։ Հեղինակին յատկութիւններու համապատասխան կերպով անոնք փաստացի կերպով կը նկարագրեն դէպքերը, բայց նաեւ կը փոխանցեն այդ դէպքերուն տեղի տուած զգացականութիւնը եւս։ Ընդհանրապէս Հալէպի մէջ գրի առնուած այս տեսթաններու շնորհիւ մենք իրազեկ կը դառնանք Այնթապի, Եդեսիոյ կամ Մարաշի նման քաղաքներու մէջ ցեղասպանութեան ընթացքին պատահածներուն։ Բայց կայ աւելին Այհան Աքթարի մշակած տեսթանները կը ցոլացնեն նաեւ վերապրածներու մատնուած դժուարութիւնները նոր ու օտար քաղաքի մը մէջ կեանքը վերստին ձեւաւորելու դժուարին ճանապարհին մէջ։
Աքթար նիւթերու այս ընդարձակ պաշարը պատմաբանի յատուկ մանրակրկիտ ուսումնասիրութեամբ կը փոխանցէ թրքերէն ընթերցող զանգուածին։
Նշենք որ «Ակօս»ի աշխատակից Ֆերտա Պալանճար նախորդ շաբաթ այս հրատարակութեան առթիւ բովանդակալից հարցազրոյց մը ունեցած էր թերթիս էջերուն վրայ։
«Արաս»ի մատենաշարէն վերջերս լոյս տեսնող ուշագրաւ հատոր մըն է նաեւ Անտրէյ Պիթովի յուշագրութիւններ եւ տպաւորութիւնները 1967 թուին այցելած Խորհրդային Հայաստանէն։ Գիրքը առաջին անգամ 1969-ին ռուսերէնով հրատարակուեցաւ «Հայաստանեան սերտողութիւններ՝ ճամբորդութիւն դէպի շատ ալ փոքր չեղող երկիր»։ Գիրքը՝ որ կը բովանդակէր ընդամէնը տասը օրերու տպաւորութիւնները գրաքննադատներու կողմէ ողջունուեցաւ իբրեւ գրականութեան գլուխ գործոց։ Յստակ է որ Պիթով նման յաւակնութիւն մը չէր ունեցած, երբ թերթ մը զինք պաշտօնակոչեց Հայաստանի արդի քաղաքաշինութիւնը ուսումնասիրելու համար Երեւան ուղարկելով։ Պիթով այստեղ իր ստանձնած առաքելութենէն աւելի, վաղեմի բարեկամին՝ Հրանդ Մաթէոսեան եւ անոր ընտանեկան միջավայրի շնորհիւ թափանցեց Հայաստանի կենցաղին, որուն մասին առհասարակ պատկերացում մը չէր ունեցած նախապէս։ Տարբեր մշակոյթ, տարբեր կերակրատեսակ, ամբողջովին անծանօթ լեզու, պատմութիւն, բնութիւն եւ անշուշտ արուեստ։ Պիթով անդրադարձած է թէ այս անծանօթ երկիրը ուսումնասիրելը դասանիւթի մը վրայ աշխատելու համազօր պիտի ըլլար։ Այդ իսկ պատճառաւ, թէ գիրքը շարադրեց նոր սերտուած դասանիւթի մը նման եւ թէ անուանեց «Հայաստանեան Սերտողութիւններ» խորագիրով։
Գիրքի ենթախորագիրը՝ «Ճամբորդութիւն Դէպի Տառերու Երկիրը» Վասիլի Կրոսմանին «Ճամբորդութիւնն Դէպի Քարերու Երկիրը» (2018) եւ Օսիփ Մանտերշթանյի «Ճամբորդութիւն Դէպի Գոյներու Երկիրը» (2018) գիրքերուն հետ եռեակ մը կը կազմէ, որուն մէջ կը հանդիպինք ռուս հեղինակներու Խորհրդային Հայաստանի մասին տպաւորութիւններուն։ Սոյն հատորին մէջ տեղադրուած է նաեւ թարգմանիչ Սապրի Կիւրսէսի կողմէ գրուած նախաբան մը, ուր ծաւալուն կերպով կը ներկայացուի հեղինակի գրական եւ անհատական կերպարը։
