Մենք ենք մեր բառերը։ Հայկական ամէն բառ ազգի նկարագիրն է, ինքնութեան, մշակոյթի, աշխարհագրութեան եւ հաւատքի պատկերը։ Իսկապէս, հայկական բառերու պանթէոնին մէջ իւրաքանչիւր բառ ունի իր պատուոյ տեղը։ Սակայն, ունինք բառ մը, որուն համար ազգը տուեր է զոհեր, բազմաթիւ, անմեղ։ «Զոհ» բառն է ան, մեր գոյականներուն ամենէն անձնուէրը, ըսենք՝ անձնազոհը։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, յօդուածիս գրառման ժամերուն երբ հայ ազգը կրկին սկսած է զոհեր տալ, կ՚առաջարկեմ որ բոլորս խոր ակնածանքով մտաբերենք «զոհ» միավանկի սխրանքները, թերթենք անոր փառքի յուշամատեանը ու ընթերցենք անոր պատմութեան պայծառ էջերը։
«Զոհ» բառը հին է այնքան, որքան հին է աստուածներու զոհաբերութիւն կատարելու մեր նախնիներու սովորութիւնը։ Կը կարծուի, թէ բառը օտարամուտ է եւ բուն նշանակած է «օրհնաջուր»։ Ըստ հնագոյն մէկ բառարանի «Ամենայն ինչ ծախելի կամ ծխելի ՛ի պատիւ Աստուծոյ. Պատարագ» է զոհը։ Անկախութեան եւ ազատ կեանքի համար հայու տուած զոհերէն կեանք առեր են բազմաթիւ բարունակ բառեր։ 5-րդ դարուն, Սուրբ Գիրքի մէջ հայ թարգմանիչները օգտագործեցին «զոհանոց, զոհարան, զոհաւոր, զոհել» բառերը։ Աստուածաշունչի մէջ, նշեմ, թէ 337 անգամ գործածուած է «զոհ» բառը։ Պատկերալից բառակապակցութիւններ ալ տեղ գտան հոն, ինչպէս՝ «Զոհ փրկութեան», «Զոհ արդարութեան», «Զոհ հանապազորդ», «Զոհ եփեալ»։ 6-րդ դարուն ծնունդ առաւ «զոհագործել», իսկ 8-րդ դարուն՝ «զոհագործութիւն» բառը։ 1001 թուականին Գրիգոր Նարեկացին մատեան մը զոհեց Աստուծոյ ու այդ մատեանին մէջ ճենճերեցան նոր արտայայտութիւններ. «Բանական զոհ», «Անարիւն զոհ»։ Բանաստեղծը չուզեց, որ իր աղաչանքները աննկատ մնան։ Վերինէն խնդրեց. «Մի լիցի ինձ երկնել, եւ ոչ ծնանել... Ամպել, եւ ոչ անձրեւել... Ընթանալ եւ ոչ հասանել... Զոհել, եւ ոչ ճենճերել»։
Դարերը պահանջեցին նոր զոհեր, եւ անոնցմէ գոյացան նոր բառեր, հնարաւորութիւն տալով մեզի, որ մեր հիներէն աւելի լաւ ընկալենք «զոհ»ի գաղափարը։ Ահա այդ բառերը. (Յարգելի ընթերցող, քիչ չեն այդ բառերը, ամէն բառի ստուերի մէջ զոհուածի մը ոգին մեզ կը դիտէ, ամէն մէկ բառ մեր պատմութեան մութ ու պայծառ մէկ էջն է, ուստի զգուշութեամբ կարդանք բոլորը, ցուցաբերելով համապատասխան երկիւղածութիւնը)- զոհաբերել, զոհաբերութիւն, զոհաբերում, զոհագործում, զոհամատուցում, զոհանուէր, զոհասեղան, զոհավայր, զոհատու, զոհատուն, զոհարան, զոհողութիւն, անձնազոհ, անձնազոհութիւն, անձնազոհաբար... Համառօտ հայոց պատմութիւն։ Բառը նաեւ յաջողեցաւ տեղանուն դառնալ. «Զոհասար», Արագածի հիւսիսային լանջին հանգած հրաբուխ։ Աշխարհի վրայ չկայ մէկ այլ լեզու, որ ունի «զոհ» արմատով շինուած այնքան բարդ բառ, որքան հայերէնը- բոլորը մեծ զոհողութիւններով ձեռք բերուած, ինչպէս գիտէք։
Դարերու ընթացքին «զոհ» բառով յղացանք բազմաթիւ արտայայտութիւններ, քանի որ հայը սորուած էր՝ «Զոհ բերել», «Զոհ երթալ», «Զոհ տալ», .«Զոհաբեր ըլլալ», «Զոհուիլ յանուն խաչի, նպատակի, կամ՝ հայրենիքի»։ Այդ բառը յարմար եկաւ, որ Նար-Դոսը «Սպանուած աղաւնին» վէպի մէջ կեանքի իր հայեացքները արտայայտէ «զոհ» բառով. «Յիմարներ եմ համարում առհասարակ այն մարդկանց, որոնք ներկան զոհում են ապագայի համար», «Զոհը հատուցում է պահանջում», «Սիրում եմ կեանքը եւ յանուն այդ սիրոյ պիտի շարունակեմ զոհել ամէն ինչ»։
«Զոհ» բառի ոգին, 19-րդ դարու երկրորդ կէսին սկսաւ հայկական գրատպարաններու մէջ սաւառնիլ ու մարմնանալ որպէս գիրքի խորագիր, ինչպէս՝ «Խասգիւղի քնաշրջիկը կամ սիրոյ զոհը, Պոլիս, 1873», «Մանուկ զոհեր կամ կորսուած տաղանդներ», Կ. Պօլիս, 1880, «Զրկանքի զոհ», Երեւան, 1886, «Վարվառ» կամ XIX-րդ դարու զոհը։ «Կարնոյ հին գիւղական կեանքից», Թիֆլիզ, 1887, «Վռամ եւ Մարի կամ սրտի զոհեր», Զմիւռնիա, 1894, Հայրենիքի զոհեր. Պատկեր մը Տաճկահայաստանի իրական կեանքէն», Վառնա, 1900, «Սիրոյ զոհեր», Պաքու, 1904, «Վամպիրների զոհը», Պաքու, 1904, «Անմեղ զոհեր», Պաքու, 1908, «Եփրատին զոհերը», Կ. Պոլիս, 1908, «Եղեռնին զոհը. Պատկեր իրական կեանքէ 1913-1914», Կ. Պոլիս, 1914, «Վերջին զոհը», Շուշի, 1915, «Հայ բժշկութեան տուած զոհերը», Կ. Պոլիս, 1919, «Հայաստանի կաղանդչէքը. Մեծ եղեռնին զոհերը իրենց պատկերներով», Կ. Պոլիս, 1919։ Իսկ 90-ական թուականներուն լոյս տեսան արցախանուէր յուշամատեաններու բազմահատոր շարք մը՝ «Յուշամատեան- Արցախի համար զոհուած Վարանդացիները / Ուսուցիչները / Դիզակցիները / Ապանցիները / Ջերմուկցիները...»։
Վերջապէս եկան մեր բանաստեղծները, որպէս եղերերգու, իրենց քնարական շունչը զոհաբերեցին այդ միավանկի համար։ Նախ Դանիէլ Վարուժանը երգեց. «Թող ես շիրիմդ համբուրեմ, քանզի այս մեր կեանք – զոհին բագինն է»։ Յիշել կ՚արժէ Վարուժանի «Առաջին մեղքը» քերթուածը, ուր կան «զոհ» բառի ամենէն մեղաւոր տողերը. «Աղբիւրին քով ուլդ ինծի զոհ ըրէ... Ճերմա՛կ աղջիկ, ճերմակ ուլդ ինձ զոհ ըրէ... Երգը շուրթին՝ զայն հեշտանքո՚վ մը զոհեց... Ճերմակ աղջիկն իր ճերմակ ուլը զոհ ե՜ց»։ Խրիմեան Հայրիկը ականատես եղաւ, թէ ինչպէ՛ս Վան քաղաքը զոհուեցաւ, գրեց «Վանգոյժ» գիրքը. «Վերանորոգ սահմանադրութեան տօնականին անշուշտ զոհ մի պէտք էր, եւ այն փառաւոր զոհ դու մատուցիր, ժողովուրդ Հայոց»։ Սիամանթօն, որ հայկական բանաստեղծութեան ընբոստ ձայնն էր, ըսաւ.«Գիտես որ ամէն հերոս մեր վրէժին համար է որ կը ծնի, / Եւ ամէն ազնուազարմ զոհ մեր սիրոյն համար կ՚ոգեվարի»։ Ռուբէն Սեւակը «Կիլիկիոյ արիւնին» ենթախորագրեալ ողբի մէջ ըսաւ. «Դո՜ւն, ո՜վ դժբախտ երկիր հայրենի... / Զոհ՝ գազաններու խաղին վայրենի»։ Միքայէլ Նալպանդեանը գրեց նոր «Հայր Մեր» մը ու աղաչեց. «Ո՛վ Հայր, ո՛վ դու Հայր, որ երկնքումն ես, / Խնայիր թշուառ մեր անտէր ազգին. / Մի՚ տար զոհ գնալ թշնամիների»։ Եղիշէ Չարենցը երկտողի մը մէջ ամփոփեց հայոց պատմութիւնը. «Աշնան քաղած արտի նման՝ հազա՜ր զոհերի / Չհաւաքած բե՛րք ես տեսել - էլի՚ կը տեսնես»։ Յարգելի ընթերցող Չարենցը գիտէր, թէ իր նախորդ բանաստեղծները զոհեր էին դարձած, ինքը ուզեց ըլլալ՝ վերջինը. «Թող ո՛չ մի զոհ չպահանջուի ինձնից բացի»։ Իսկ Շիրազը հասկցաւ, թէ Աստուծոյ կողմէ դատապարտուած էր. «Ես ծնուել եմ ձորերում՝ / Եղեռնի սեւ օրերում։ / Աչքս բացի՝ սով տեսայ, / Աստուած ասաց՝ «Զոհ է սա»։
Վերջապէս եկաւ մէկ բանաստեղծ, պարզ բացատրեց, թէ ինչու է պէտք՝ զոհ։ Համօ Սահեանն էր ան, բանաստեղծներու ամենէն պարզը. «Ես ուրիշ տեսակ զոհ եմ, ես իմ զոհն եմ՝ աներեւոյթ շղթաների մէջ։ Բանաստեղծը եւ թագաւորը զոհ պիտի լինեն։ Թագաւորը զոհ եղաւ՝ երկիր կ՚ունենայ, զոհ չեղաւ՝ աթոռ։ Բանաստեղծը զոհ եղաւ, երկիր կ՚ունենայ, ժողովուրդ կ՚ունենայ, զոհ չեղաւ՝ ինքն էլ չի լինի»։ Նոյն Սահեանն էր, որ Հայաստանը տեսաւ որպէս զոհ. «Ձորերդ շնչում են հայերէն, / Զոհերդ ննջում են հայերէն, / Հայերէն են տանջում ցաւերդ»։ Ապա ան գրի առաւ աշխարհի անիրաւութիւններու դէմ իր անզօրութեան բանաստեղծութիւնը. «Առնում են ու ետ չեն տալիս, / Ես գոհ եմ, իրենք են դժգոհ։ / Մեռնում եմ, երբ ուշ են գալիս, / Ես զոհ եմ, իրենք են դժգոհ»։
Այսօր, յարգելի ընթերցող, յօդուածս աւարտած ժամերուն երբ հայ ազգը զոհեր կը շարունակէ տալ, յարմար կը տեսնեմ Ալեքսանդր Ղումաշեանի հանդիսաւոր եւ վեհաշուք «Զոհուածները» բանաստեղծութեան ընտիր տողերով հրաժեշտ տալ ձեզի.
Կեանք չեն ուզում արդէն զոհուածները մեզնից,
Փառք չեն ուզում, նրանք սիրոյ յանուն մեռան...
Զոհուածները մեզնից հաց չեն ուզում ու կեանք,
Ջուր չեն ուզում ու կեանք ու ձօներգեր թերի.
Սեւ ձիերը թամբած - սպասում են նրանք,
Որ երբ օրհասը գայ՛ իրենք զոհուեն էլի։