ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ
...Կռիւ եղաւ՝ կը գնաս,
Մեր փոխարէն կը մեռնես։
Անմահ զինուոր կը դառնաս
Երկնքի կեռ յօնքի տակ,
Մենք ծաղիկներ կը բերենք,
Կը փռենք քու ոտքի տակ։
Մենք կ՚ապրենք քու փոխարէն,
Առաւօտից մինչեւ մութ
Ճառ ու կոչով կը սիրենք
Հայրենիք ու ժողովուրդ...
Համօ Սահեանն է (1913-1994) գրել այս տողերը. ամենաճշմարիտ խօսքը բանաստեղծինն է։
Գնում են սերմնացանները
Երկրորդը՝ կռուած տղաներինը. Պաւլիկ Մանուկեանն, օրինակ, ասում է, որ աշխարհի ամենամեծ ներուժը մերն է, բայց գոցել են դռները։ Ուղղակի փարվանայ թիթեռների պէս ժողովուրդը նետւում է կրակի մէջ, աւելի շատ երբեմն խանգարելով, ներուժը ճիշդ չօգտագործելով, բայց... դատապարտուած ենք յաղթելու։ Ափսո՛ս, որ լաւագոյն սերմնացաններից զրկուելու ենք, տակը մնալու է խաժամուժը…։
Սերմնացան... այդ նուրբ, բարձրաձայն չակնարկուող թեմայի շուրջ քաղաքագէտ Հայկ Մարտիրոսեանը այնուամենայնիւ ակնարկեց՝ ասելով, որ ռազմաճակատ է գնում մեր երիտասարդ սերունդը եւ այդ սերնդի յատկապէս սերուցքը, ուստի պէտք է կիրառութեան մէջ ներդնել շատ երկրներում ընդունուած մի երեւոյթ, որն է. զինուորականին ճակատ ուղղարկելուց առաջ վերցնում են սերմի օրինակը եւ պահում են բանկում։ Սակայն այս թեման անշուշտ թաբու է Հայաստանում։
Արդեօք կը փոխի՞ մեզ
պատերազմը
Կռուող տղաներից էլ մէկը յիշեցրեց, որ պատերազմը հիւանդութեան նման է եւ ուղարկւում է, որպէսզի հասարակութիւնը աղօթի։ Արդեօք մենք կը փոխուե՞նք այսքանից յետոյ, կ՚օգտագործե՞նք մեր գիտական ներուժը զէնքի արտադրութեան մէջ եւ զինուորական ներուժը՝ պատերազմ վարելու մէջ, կ՚ունենա՞նք այնքան բնակչութիւն, որ հայութեան մեծ մասը դրսում չլինի, այլ ներսում, եւ մեր օրը չանցնի վիճաբանութիւնների մէջ, թէ ով է ճիշդ, իսկ ով է սխալ, ով գողացաւ ու թալանեց եւ ով մնաց մաքուր Մասիսի ձիւնի պէս։ Խիստ կասկածում եմ։ Տեսնում եմ Եւրոպայում հայութեան երթերը, ճանապարհներ փակելը, նրանց ոգեւորութիւնը, հայկական դրօշերն ու վանկարկումները։ Արցախը Հայաստան է եւ Յաղթելու ենք։ Միայն ես չեմ տեսնում դա, Ատրպէյճանը տարիներով ուշի- ուշով հետեւում է հայաստանցիների արտագաղթին եւ սփիւռքի մեծաքանակութիւնը յաղթական բերկրանք է նրան պատճառում։ Նոյնը տեսնում է եւ եւրոպացին։ Օրինակ, Վիսբադենում բնակուող նկարչուհի Նոնա Գաբրիէլեանն ասում է, որ գերմանացու կարծիքով Հայաստանը պիտի հաշտուի այն մտքի հետ, որ 2,5 միլիոն հայերը չեն կարողանայ յաղթել 10 միլիոնանոց Ատրպէյճանին եւ 90 միլիոնանոց Թուրքիային։ Գերմանացիները սոսկալի վախ ունեն պատերազմի հանդէպ։ Նրանք կը սպասեն մինչեւ որ պարզ կը լինի, ով է յաղթել եւ կ՚օգնեն պարտուածներին։
Վախն ու անվախութիւնը
պատերազմում
Մեծն Սոս Սարգսեանը (1929-2013) կինօգէտ Ռոբերթ Մաթոսեանի հետ զրոյցում ասել է հետեւեալը.
-Գիտե՞ս, Ռոբերթ, մի սոսկալի երեւոյթ կայ այս աշխարհքում։ Չգիտեմ ինչից գալիս, դա հիւանդութիո՞ւն է, ինչ է, ո՞նց է ծնւում մարդու մէջ. անունը վախ է, սոսկալի մի բան, մարդուն տակնուվրայ անող մի բան։ Գիտե՞ս, 1915 թուականը հայ ժողովրդի մէջ բուն դրած վախից նաեւ սկսուեց։ Թուրքերը կարողացան մեր աչքի պեծը կոտրել։ Սկզբում մեր մէջ վախ ներարկեցին, յետոյ սկսեցին սրի քաշել։ Գերմանացի նշանաւոր արեւելագէտ, Հայկական հարցի գիտակ Յովհաննէս Լեփսուսն ասում է, որ եթէ մի երեք Մուսա լեռ լիներ, գործն այլ ընթացք կ՚ունենար։ Բայց որովհետեւ համատարած վախ էր մտել մեր ժողովրդի մէջ՝ մեծից փոքր, ուժեղից թոյլ վախուորած էին, էդ վախը ամբողջ ազգը կոլոլեց, վախը փաթաթուեց վզին, եւ միլիոնաւոր մարդիկ մոլորուեցին ու մորթուեցին։ Հարցնում ես՝ ի՞նչը կը ցանկանայի, որ չկրկնուէր։ Ես կ՚ուզեմ, որ հայ ազգը այլեւս այդ վախի զգացողութիւնը չունենայ։ Երբ ինձ հարցնում են՝ մեր հոգսը, գործը էսօր ո՞րն է, ասում եմ՝ արիութիւն ու խիզախութիւն սերմանելը, հերոսութիւն եւ համարձակութիւն ներարկելը։ Պէտք չէ մտածել, որ թուրքերը մեզանից շատ են։ Մենք երբեք չպիտի վախենանք եւ պիտի իրենց նման նախայարձակ լինենք, ամէն տեղ, ամէն րոպէ։ Հզօր Ամերիկան չկարողացաւ յաղթել փոքրիկ Վիետնամին, Աֆղանստանին, իսկ փոքրիկ Ֆինլանտիան չպարտուեց հզօր Ռուսաստանից։ Այնպէս որ մեծ ու փոքր գոյութիւն չունի։ Դա յարաբերական հասկացութիւն է։ Ադոմի միջուկն էլ է փոքր։ Մենք պէտք է վայրի կատուի նման ճանկռտելով թշնամու աչքը հանենք, քոռացնենք, որ ասեն սրանց հետ գործ չունենք, հեռու մնանք...։ Սա է պաշտպանութեան լաւագոյն ձեւը։
Օրերս զրուցում էի Պարգեւ Բադոյեանի հետ, որը Տիգրան Մեծ գնդի կամաւորական ջոկատում էր կռւում Հոկտեմբերի 3-20-ը եւ կրկին պիտի մեկնէր ռազմաճակատ։ 76 տարեկան էր, բայց ասում էր, որ ինքն է ամենաերիտասարդը։ Առաջին արցախեան պատերազմում մասնակցել էր երկու որդիների հետ՝ Միսաք եւ Աւետիկ։ Երեքն էլ վերադարձան, սակայն Պարգեւի կնոջ սիրտը տագնապալի սպասումների պատճառով չդիմացաւ... Պատերազմը երբեք աւարտուած չհամարելով, Բադոյեանը միշտ դիրքեր էր բարձրանում, որպէսզի լինի նորակոչիկների կողքին։ Մենք նրա հետ հանդիպեցինք Յաղթանակ” այգում եւ զրուցեցինք դիրքային պատերազմի առանձնայատկութիւնների մասին, ֆիզիկական դժուարութիւնների, նաեւ հոգեւոր, երբ աչքիդ առաջ երիտասարդներ են զոհւում... Ինձ հետաքրքրում էր վախը, եւ գիտէ՞ք, թէ ինչ ասեց ինձ 76 տարեկան կամաւորը.
-Ես հիմա այստեղ նստած եմ վախենում, որովհետեւ այնտեղ պիտի գտնուեմ։ Ես պիտի մեր պապերի ու զոհուած երախաների արեան պարտքը տամ։