Ե՞րբ գազանացաւ գայլը։ Ինչո՞ւ դադրեցաւ հնազանդ ու բարի ըլլալէ։ Չ՞է որ ան անյիշելի ժամանակներուն կը բնակէր մարդու կողքին, կ՛ապրէր նոյն պայմաններու մէջ, մրցակիցն էր ադամորդիին ու կը կշտանար նոյն որսով։ Ե՞րբ եւ ինչո՞ւ գայլը լեցուեցաւ կատաղութեամբ եւ զայրոյթով ու անոր կէսգիշերային ոռնոցէն սկսանք սարսափիլ։ Այս հարցումներուն պատասխանը, յարգելի ընթերցող, «գայլ» բառի մէջ թաքնուած է։ Այսօր, եկէք լուռ քայլերով, զգօնութեամբ, պտըտինք «գայլ» բառի տափաստաններուն, եղէգնուտներուն մէջ, -մի՛ վախնաք, այժմ գեղաջեայ մարալէ մը հագեցած՝ մռափի մէջ է- ու հետեւեինք հայկական գրականութեան մէջ անոր թողած ոտնահետքերը, տեսնելու համար, թէ վերջին 1500 տարիներուն ի՛նչ արահետներէ անցեր է ան։
Բնիկ հայկական է «գայլ»ը։ Սերտ ազգակցութիւն ունի յոյներու «լիքոս», լատիններու lupus (ֆր. loup, իտալ. lupa, ռում. lup, սպան. lobo), հիւսիսային ժողովուրդներու vulfs եւ wolf բառերու հետ։ Կը կարծուի, թէ անոր պարզական արմատն էր «ուէլ» (գիշատել), ուստի «գայլ» բառը բուն կը նշանակէ «գիշատիչ»։ Առաւելաբար, լեզուագէտները համոզուած են, թէ «աղուէս» բառը սեռած է նոյն արմատէն։ Այնուհետեւ մարդու մտածողութեան մէջ «քաջասիրտ» եւ «աներկիւղ» ածականները վերապահուած են գային, իսկ «խորամանկ» եւ «նենգ»ը՝ աղուէսին։
400-ականներու սկիզբը երբ Մեսրոպ Մաշտոցը եւ այլ թարգմանիչները հայկական բառերը գիրի կը վերածէին, «գայլ» գոյականն ալ հանդէս եկաւ իր բնաւորութեան յատուկ արտայայտութիւններով, ինչպէս՝ «գայլ յափշտակող», «գայլ ծարաւի», «ոչխարս ի մէջ գայլոց»։ Մարդը գիտէր, թէ գայլը եւ գառնուկը նման չեն իրարու, ինչպէս նոյն չեն մեղաւորն եւ արդարը, եւ այլն։ Ահա այդ իմաստուն միտքը ըստ Աստուածաշունչի Ոսկեդարեան թարգմանութեան. «Գայլոյ ընդ գառին զի՞նչ նմանութիւն, սոյնպէս չի՚ք մեղաւորի ընդ արդարոյ։ Բօրէնի ընդ շան զի՞նչ հաւասարութիւն, սոյնպէս չիք խաղաղութիւն աղքատաց ընդ մեծատան» Մեր ոսկեղնիկը ծանօթ էր նաեւ գայլի տեսակներուն՝ Բեւեռային, Գորշ, Շիկահեր, Կարմիր եւ Բաշաւոր։ Հին հայերը այս բառով յօրինեցին արտայայտութիւններ. «Գայլ մատակ», «Կորիւն գայլոյ», «Ցնկնիլ գայլոյ» (ծնանիլ, ձագեր բերել), «Ոռնալ գայլոյ» Հարաւային կիսագունտի երկնակամարի վրայ նկատեցինք համաստեղութիւն ու զայն անուանեցինք «Գայլ»։ Հնարեցինք նաեւ բուսական անուններ. գայլվիզ, գայլուկ, գայլու ականջ, գայլասոխ, գայլասխտոր եւ գայլթաթ։
«Գայլ» բառը դեռ չչարացած, եղաւ տեղանուն։ Այդ անունով կոչուեցան Հայկական լեռնշախարհի բազմաթիւ լեռները, գետերը, գիւղերը, նոյնիսկ վանքերը։ Յիշեմ անոնք, որոնք այսօր հեռաւոր պատմութիւն ըլլալ կը թուին. «Գայլ»- գետ Եփրատի աւազանի մէջ, սկիզբ կ՚առնէ Սեպուհ լեռէն, կ՚անցնի Երզնկա քաղաքէն, կը միանայ մայր գետին, «Գայլ»- մէկ այլ գետ, սկիզբ կ՚առնէ Վարագ լերան ստորոտէն, կը հասնի Վան քաղաք ու կը թափի Վանայ լիճ, «Գալյփոսիկ» ամառնավայր Կարինի մօտ, Խոտորջրի շրջանի մէջ։ Այս բառով շինուած այլ տեղանուններ են՝ Գայլաբլուր, Գայլազօր, Գայլակալ, Կայլակապ, Գայլահովիտ, Գայլաձոր, Գայլասար, Գայլաքար, Քայլգետ (այժմ՝ Kelkit), Գայլգոմ, Գայլիկ։ Թէեւ գայլի ոռնոցը նոյնն է ամէն թաւուտք, սակայն բառի հնչումը կը տարբերէր գաւառ» գաւառ։ Ցաւօք սրտի անոնց ձայնային կենդանի արձանագրութիւնը չեմ կրնար ձեզի մատուցել, քանզի հայկական բարբառներու խօսող արդարները գիշատիչ վոհմակներուն զոհ գացին, ձեզի գէթ ցոյց տամ գրաւոր արձանագրութիւնը (շնորհիւ Հր. Աճառեանի աշխատանքին)։ «Գայլ»ը Նոր Նախիջեւանի, Կարնոյ եւ Սեբաստիոյ մէջ «գալ» էր, Հաճընի, Ալաշկերտի եւ Մշոյ մէջ «գէլ», Համշէնի մէջ «կէլ», Վանայ մէջ «կյէլ», Տիգրանակերտի մէջ «քէլ», Ագուլիսի անտառուտ ձորներու մէջ «գյիւլ», իսկ Արցախի խոր կիրճերու եւ կածաններու մէջ «կիւլ»։ «Գայլ»ը, կը հաւատա՞ք, օր մը մարդացաւ։ Այո, հայոց պատմութեան մէջ «Գայլ» կոչեցինք այն այրերը, որոնք աչքի ինկած էին իրենց խիզախութեամբ։ Պատմական այդ դէմքերէն ամենէն նշանաւորը Գայլ Վահանն է, 7-րդ դարու սպարապետ, որ քաջ դիւանագէտ էր եւ հնարամիտ զինուորահակ եւ անոր շուրջ ժողովուրդը հիւսեց աւանդազրոյցներ։
Մասամաբ գայլ անասունի բնաւորութեան շնորհիւ եւ մասամբ հայու երեւակայութեան, «գայլ» գոյականը ցնկնեցաւ բազմաթիւ պատկերալից ածական եւ բարդ բառեր։ Այդ բառերը մեզի այսօր հնարաւորութիւն կու տան, որ նկարագրենք ահաբեկիչներ եւ անօրէն ասպատակողներ, ինչպէս՝ գայլաբարոյ, գայլանման, գայլազգի, գայլակերպ, գայլատիպ, գայլ-գազան եւ գայլադէմ, հօտապահ գամբռներ՝ գայլխեղդ եւ գայլախողխող, ու հայրենասէր ազատամարտիկներ՝ գայլասիրտ։ Բառը նաեւ պատկերաւոր խօսքի առարկայ է. խիստ պատկերալից են «գայլ» բառով շինուած դարձուածքները, ինչպէս՝ «Գայլ դառնալ, կամ՝ կտրել» կատղիլ, անկուշտ, անհագուրդ դառնալ, «Գայլի ախորժակ» անհագուրդ ախորժակ, չափազանց շատ ուտելու փափաք, «Գայլի աչք» երկիւղ ներշնչող բան, «Գայլի աւետարան՝ կամ շարական» անօգուտ խրատ, «Գայլի գլխին աւետարան կարդալ» անուղղելի մարդուն խրատներ տալ, «Գայլի բերանն ինկած գառնուկ» անճարակ, խեղճացած, անօգնական դարձած մարդ, «Գայլի բերան իյնալ» մեծ փորձանքի հանդիպիլ, «Գայլի սիրտ ուտել» անվախ դառնալ, «Հին գայլ»- շատ փորձուած, խորամանկ մարդ, «Երկոտանի գայլ»- յափշտակիչ մարդ։ Իսկ երբ շահամոլ մարդը յարմար ժամուն կը սպասէ իր նպատակը իրագործելու համար՝ կ՛ըսենք՝ «Գայլը ամպ օր կ՛ուզի, գողը մութ գիշեր»։
Կը յիշէ՞ք 7-րդ դարը, երբ Գայլ Վահանը ծնունդ տուաւ, ահա այդ օրերուն է, որ հայ մատենագիրները «գայլ» բառը, հարկադրուած, անբարոյ եւ անարդար ահաբեկող ասպատակողները նկարագրելու համար գործածեցին։ Միջնադարու հայը «գայլ» բառով կը հասկնար հարաւային ազգերը ու կը սարսափէր։ Այդ շրջանի գրականութեան մէջ յիշուած են հայոց աշխարհի մէջ տեղի ունեցած արհաւիրքները եւ արիւնահոսութիւնները։ Անոնց հետքերը անջնջելի կը մնան «գայլ»ով ստեղծուած բառապաշարի մէջ... գայլաբարոյ, գայլանման, գայլազգի, գայլակերպ, գայլատիպ, գայլ-գազան, գայլադէմ։ Ահա թէ ինչու 11-րդ դարուն Գրիգոր Նարեկացին գրի առաւ հետեւեալ նկարագրութիւնը. Ըստ նմանութեան դիւաց գիշերամարտից / Եւ մէկնակազէն բարբարոս գնդից խաւարասիրաց, / Եւ գազանութեամբ քանասար գայլոց արաբացւոցէ (քանասար- [հին բանաստեղծական] գիշատիչ, գազան) Թողահար գրիչներու արձանագրած այլ տողիկներ են. «Գայլք արաբացւոց», «Ի սեւադէմ եւ ՛ի գայլակերպ գազանաձեւ ազգաց», «Դատաւորք գայլացեալք եւ գազանացեալք», «Ի ձեռս այլազգեացն գայլապատառ կորնչել»։ Պետրոս Դուրեանը ուզեց, որ Խրիմեան Հայրիկը իր հովուական ցուպը ցոյց տայ նենգ գայլերուն, որպէսզի ազգը ազատ քայլ առնէ. «Փութա՛, հովուապետ... / Փարատի՛ սեւ ամպ, փայլի՚ արդ արեւ / Արդարեւ, / Փողփողի՚ն դաշտեր, ազատ առնե՚նք քայլ, / Առ նենգ գայլ / Ցցո՛ւր ցուպդ» Բառը, ինչո՞ւ զարմանալ, անէծք ալ դարձաւ։ Ահա միջնադարեան երկու գործէ մէջբերումներ. «Ով որ սիրոյ տէր մարդուն չողորմի՝ թող զինքն մեռնի, / Աղուէսն իւր լալկան լինի, գայլ ու ագռաւն՝ իւր հաբեղանի» (անյայտ գրող), «Արաբացի գայլ նմանիս... / Քո բերնին փրփուրն անիծած» Մարտիրոս Ղրիմեցի։
Այսօր յարգելի ընթերցող յարմար կը տեսնեմ յօդուածս աւարտել գայլերուն զոհ դարձած մէկ այլ արդարի՝ Ռուբէն Սեւակի քառատող իմաստալից խրատականով մը.
Որովհետեւ դեռ հեռո՜ւ է օրն այն,
Երբ գայլ ու գառնուկ սիրո՜վ կ՚արածին…։
Թէ ապրիլ կ՚ուզէ գառնը նորածին՝
Պէտք էր իր ակռան սրէ լռելեայն…։