ՄԻՍԱՔ ՀԵՐԿԵԼ
Ժողովրդական աւանդութիւններու նկատմամբ յատուկ հետաքրքրութիւնով ձեռնարկած ենք յօդուածաշարքի մը, որ պիտի փորձենք ներկայացնել որոշ ժամանակագրութեան մը հետեւելով։ Պարտինք նշել թէ յաւակնութիւն չունինք նիւթը ազգագրական մասնագիտութեամբ մշակելու։
Աւանդութիւնները կամ սովորութիւնները ընդհանուր շրջանակի մը մէջ նմանութիւններ ներկայացնելով հանդէպ կրնան տարածքաշրջանային տարբերութիւններ ալ պարզել։ Աւանդութիւնները շատ անգամ ունին կրօնաբարոյական բնոյթ։ Կը վերագրուին հոգեւոր պատումներու։ Այս ծիրէն ներս առաջին յօդուածով կ՚ուզեմ անդրադառնալ Մուսա Լերան հայկական գիւղերու մէջ Ամանորի եւ Սուրբ Ծննդեան աւանդութիւններուն։
Հայերս Ամանորը անուանած ենք «Կաղանդ» բառով։ Լատիներէնի մէջ տարեմուտի իմաստ ներկայացնող «Գալենտա» բառէն հայացուած Կաղանդը Մուսա Լերան բարբառին մէջ վերածուած է «Կաղունդ»ի։ Կաղանդը հոգեւոր նշանակութենէ աւելի օրացուցային յատկութիւն մը ունի, որ իր անդրադարձը կը գտնէ ճաշատեսակներու մէջ եւս։ «Ձիթի Բիկիղ» (ձէթով բոկեղ), «Պանրուհուց» (Պանիրով հաց), «Կաթնըհուց» (Կաթով հաց), «Զիլիլէյպիք» խմորի քաղցրաւենիկ մը։ Կաղանդի յատուկ ուտեստեղէններ են։
Մուսա Լերան երբեմնի եօթը հայաբնակ գիւղերէն այսօր գոյութիւնը կը պահէ միայն Վաքըֆը։ Հոն տակաւին կը շարունակուի Ամանորի յատուկ ծիսական բնոյթով աւանդութիւն մը։ 1 Յունուարի արեւածագին նախապէս հաւաքուած փշոտ ցախերով խարոյկը կը բռնկեցուի։ Մասնակիցները ձեռքերնին ունին թափնիի ճիւղեր, որով կը հարուածեն կրակը իբրեւ անցնող տարուայ ձախորդ օրերը։ Սովորութեան համաձայն խարոյկը վառելու պատիւը տարեցներուն կը վիճակի։ Երբ բոցերը հետզհետէ կը յանգին գիւղի տարեցները մանկանց կը բաժնեն զանազան միրգեր։ Ինչպիսիկ են չորացուած թուզ, խաղող, ընկոյզ, պիստակ եւ այլն։ Նշենք այսօր այս մանր նուէրները ձեւափոխուած են իրենց տեղը զիջելով շուկայէն գնուած կրկնեփ, կոֆրեթ, տուրմ եւ նման խորտիկներու։ Երիտասարդները կը պահեն քիչ առաջ այդ կրակը ծեծած ճիւղերը եւ նոյն օրուայ երեկոյեան տուները շրջելով կը հաւաքեն Կաղունդի նուէրները։ Այդ ճիւղերը զէնք են նաեւ։ Այցելած տունի բնակիչները պէտք չէ իմանան թէ ով է դուռը թակողը։ Անոնք պարտական են երկար պարանի մը ծայրը կապուած տոպրակը լեցնելով։ Իսկ եթէ փորձեն յայտնաբերել այցելուն, ետ կը շպրտուին ճիւղերու հարուածներով։ Մանուկները ու պատանինները ապա իրարու հետ կը բաժնեն գոյացած աւարը։
«Տունէն Զատակ»
Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հինգ տաղաւարներու առաջինն է Սուրբ Ծնունդը, որ ի տարբերութիւն համաշխարհային քրիստոնէութենէ հայոց մօտ կը տօնունի 6 Յունուարին, Յիսուսի մկրտութեան հետ նոյն օրը։
Մուսա Լերան հայերը իրենց առօրեայ խօսակցութեան մէջ «Զատակ» բառը հոմանիշ կը համարեն տօնի։ Բնորոշելու համար ալ կը գործածեն նախածանց բառ մը։ Այսպէս «Տունէն Զատակ»ը Զատկի Տօնը կ՚անուանեն նաեւ «Պզտակ Զատակ» (Պզտիկ Զատիկ), մեծը վերապահելով Յարութեան խորհուրդին։ Այս տօնն ալ բացի իր եկեղեցական ծիսակատարութենէ ունի նաեւ ազգագրական ծիսակատարութիւններ։ 5 Յունուարի երեկոյեան գիւղի մանուկներն ու պատանիները տուները շրջելով կ՚երգեն «Խորհուրդ Մեծ» շարականը։
Անցեալին միայն մանչերուն մասնակցութեամբ կատարուող «Խորհուրդ Մեծ»ի երգեցողութիւնները այսօր բնակչութեան նուազումի հետեւանքով կը կատարուի երկսեռ։
6 Յունուարի առաւօտուան Ս. Պատարագի աւարտին կը կատարուի ջրօրհնէք։ Այդ արարողութիւննն ալ ունէր իր աւանդութիւնը, քանի որ ամէն տարի պատանի մը պիտի ընտրուէր իբրեւ Յիսուս Քրիստոսի կնքահայրը։
Կնքահայր կ՚ընտրուէր այն պատանին, որուն հայրը մեծագոյն նուիրատուութիւնը ըրած կ՚ըլլայ եկեղեցւոյ սնտուկին։
Մեր այս շաբաթուայ յօդուածը կ՚աւարտենք վերհրատարակելով Մարտիրոս Գուշագճեանի Ամանորեան յուշերու «Կաղանդը Պիտի Վառենք» խորագրեալ յօդուածը։
