ՄԻՍԱՔ ՀԵՐԿԵԼ
Աւանդութիւններու վերաբերեալ յօդուածաշարքի այս հատուածին, կ՚ուզեմ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ երեք տօներու՝ Տեառընդառաջի, Վարդանանացի եւ Բարեկենդանի մասին աշխարհիկ ծիսակատարութիւններու եւ սովորոյթներու մասին պատմել։
Տեառընդառաջ
Տեառընդառաջը կը խորհրդանշէ քառասնօրեայ Յիսուս մանուկի տաճար ընծայման մասին Աստուածաշունչի պատումը։ Բարբառներու մէջ «Տառընտազ» կամ «Տըռընտէզ» կոչուած այս տօնը Մուսա Լերան բարբառի մէջ ալ դարձած է «Տառընտուս»։
Ըստ աւանդութեան, Տառընտուսի նախորդող օր եկեղեցւոյ խորանի աշտանակէն վառուած մոմը առանց հագցնելու տուն պէտք է գար եւ այդ մոմով ալ վառուէր տունի բոլոր ճրագները կամ լապտերները։ Նշենք թէ եկեղեցւոյ խորանին վարուողը մեղրամոմ է, պատրաստուած տնային պայմաններով եւ նուիրուած հաւատացեալներու կողմէ։ Սովորութիւն էր նաեւ տան բոլոր ճրագները վառելէ ետք այդ նոյն մեղրամոմով պատրաստել փոքրիկ խաչեր եւ կպցնել դրան մուտքին, շտեմարանի անկիւններուն, իբրեւ առատութեան խորհուրդ։
Յատկապէս 1939-ին յաջորդող տարիներուն անհետացած է եկեղեցւոյ բակը կամ շրջակայ մի վայր խարոյկ վառել, մաղթանք պահել եւ հանգելու մօտ կրակին վրայէն ցատկելու սովորոյթը։ Այս մասին կը կարդանք հին արձանագրութիւններէն միայն։
Վարդանանց
428 թուին Արշակունեանց իշխանութեան անկումով Հայաստան կը մասնահատուի Բիւզանդիոնի եւ Սասանեան կայսրութեան միջեւ։ Սասանեան իշխանութիւնը քրիստոնեայ հայութեան կը պարտադրէ կրօնափոխութիւն դէպի զրադաշտ հաւատք։ Հայեր կը դիմադրեն այդ ճնշումներուն, սպարապետ Վարդան Մամիկոնեանի հրամանատարութեան տակ 66 հազարանոց զօրք մը հաւագելով։ 26 Մայիս 451 թուին Աւարայրի դաշտին վրայ կը մարտնչեն երկու բանակներ։ Հայոց բանակը պատերազմի աւարտին կորսնցնելով 1036 մարտիկներ։ Ներառեալ սպարապետը եւ իր ինը իշխանները, պարտուած կը նահանջեն։ Աւարայրի պարտութիւնը վերջակէտ մը չի նշանակեր, այլ պատերազմի կերպարանափոխում։ Արդարեւ հայ իշխաններու կազմակերպած սակաւաթիւ խումբերու ֆետայական բնոյթի յարձակումներով երեսուն տարի դիմադրելէ ետք սասանեան իշխանութիւնը կը յօժարի հայոց իրենց քրիստոնէական հաւատով ապրելուն։ Այս ձեռքբերումով պարտութիւնը կը վերածուի յաղթանակի։ Կը սրբադասուին 1036 մարտիկները եւ հայ եկեղեցին զանոնք կը յիշատակէ Բարկենդանի նախորդող Հինգշաբթի օր, հոգեւոր եղանակով Ս. Պատարաքի եւ աշխարհիկ առումով ալ զանազան միջոցառումներով։
Հայոց աւանդութիւնները նիւթ ունեցող աղբիւրներու մէջ չենք հանդիպած նման սովորոյթի, հետեւաբար եզակի է Վարդաններու յիշատակման օրը «հարբուցնողուց ուր» այսինքն հարբեցնողներու օր կոչելու երեւոյթը։ Վարդանանցը մեկնակէտն է մինչեւ Բուն Բարեկենդան շարունակուող եռօրեայ խրախճանքին։
Բուն Բարեկենդան
Բարեկենդան կը կոչենք բոլոր տեսակի ծոմապահութիւններու նախորդող ազատ կերուխումի օրերը։ Իսկ եօթշաբաթանի մեծ պահքի նախորդող կիրակին կը կոչուի Բուն Բարեկենդան։ Ուրախութեան, զուարճանքի, կերուխումի ձօնուած այս օրն ալ տեղւոյն բարբառով դարձած է «Բարկընտընք»։ Իրականութեան մէջ բացի զուարճանքի վերջին երեք օրերէն, տան մսատու մատաղին մորթուելով, ինը օր աւելի կանուխ կը սկսի Բարեկենդանը։ Նախ մատաղի միսը օգտագործուելիք ճաշատեսակին համապատասխան կերպով կը բաժանուի, իսկ մնացածն ալ խարկուելով կը պահուի մեծ պահքին յաջորդող օրերուն համար։
Բարկընտընքի գլխաւոր ուտեստներն են գլուրը (միջուկով քուֆթա), թրակը (անասունի աղբի նմանուութեամբ) սինըրաղան (սինիի մէջ պատրաստուած աղացած միս), շամբեր մես (շամբուրի միս), հիրիսի (հարիսա), կուլուկոսի թըթթըջեր (գոլոգոսի միսով ճաշ)։ Ասոնց կ՚ընկերանային զանազան թթուներ, քաղցր ու աղի բոկեղներ ու այլ թխուածքներ։
Զուարճանքը կը սկսէր զուռնաճի (զուռնա փչող) եւ տաւուլճիներու (թմբկահարներու) խրախճանքի դաշտը մտնելով։ Անոնք նախ ծանր եւ ապա հետզհետէ աշխոյժ կշռոյթի եղանակներով ժողովուրդը կը կանչէին պարի։ Իւրայատուկ էր «ծունտր հաւուեն», որ բաւականին ծանր կշռոյթով անհատօրէն կը պարէին երկու ձեռքերուն երկու թաշկինակ բռնած։ Մերթ անհատաբար, մերթ ալ երկու այրերով կը պարէին «Չալմի թանկը հաւու» (դաշոյնով պար)։ Իսկ «Տափքի»ն կիներու ալ մասնակցութեամբ շուրջպար մըն էր, որ դարձեալ ծանր կշռոյթով կը սկսէր եւ հետզհետէ կ՚արագանար։
Կար նաեւ տնամիջեան խաղիկներ որոնցմէ «Թըրրըտիլ»ը յատկապէս կանանց յատուկ երգ ու պար էր։ Թըրրըտիլին կը յաջորդէր «Շարիլ»ը, ուր այս անգամ գեղաձայն ու հնարամիտ կանայք նիւթի մը շուրջ յանկարծաբանութեամբ քառեակներ կ՚երգէին եւ կիներու խումբն ալ կը կրկնէր յանկերգները։
«Ապտիլ»ը եւս Մուսա Լերան գիւղերու յատուկ խաղ մըն է, քանի որ անոր նմանին չենք հանդիպած որեւէ աղբիւրի մէջ։ «Ապտիլ» սարքելու համար թոնրի ափսէի փոս երեսին կը լեցնէին ժայռի աղի կտորներ, առանց բարակ աղելու եւ կը դնէին կրակի վրայ, մինչեւ որ ինք եւս ստանայ կրակի ջերմութիւնը եւ գոյնը։ Կը հանգեցնէին բոլոր լոյսերը եւ արախ կամ ալքոլ կը լեցնէին այրած աղին վրայ։ Դուրս եկած շոգին իսկոյն կը բռնկէր, կամ եթէ ոչ լուցկիի մը միջոցաւ կը բռնկեցնէին եւ կը ստացուէր շարունակ գունափոխուող յատուկ լուսատու մը։ Անոր ցոլքին մէջ երբեմն ծիծաղելի, երբեմն ալ սարսափելի տեսքեր կը ստանային մարդկանց դէմքերը։
